حتی قبل از وقوع جنبش‌های درگیری‌محور در دهه‌های اخیر، افغانستان سابقه طولانی در مهاجرت داشته است که سابقه آن به دوران جاده ابریشم بازمی‌گردد. مرزهای ایجاد شده در قرن نوزدهم تأثیر زيادي بر تقسیم گروه‌های قومی بین افغانستان و همسایگان آن داشت و در نتیجه به حرکت بین کشورها دامن می‌زد. در ميان قوميت‌هاي مختلف در افغانستان، پشتون‌ها در مرز میان افغانستان و پاکستان قرار دارند، در حالی که تاجیک‌ها، ازبک‌ها، ترکمن‌ها و بلوچ‌ها به ترتیب با تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و بلوچستان (در پاکستان) روابط فرامرزی دارند. هزاره‌های شیعه (در افغانستان عمدتا سنی مذهب) نیز با ایران پیوندهای مذهبی مشترک دارند. به دلیل این ارتباطات و همچنین نزدیکی جغرافیایی و وجود بازار کار، اکثریت قریب به اتفاق افرادي که از سال 1978 از افغانستان آواره شده‌اند، به سمت كشورهاي ایران و پاکستان عبور کرده‌اند. نزدیک به شش میلیون افغان - تقریباً دو پنجم جمعیت کشور - از سال 1979 تا 1989 به ایران یا پاکستان گریختند، و تعداد آنها در این دو کشور از آن زمان با هر تشدید یا تضعیف بحران قابل توجه در افغانستان در نوسان بوده و منجر به مهاجرت‌های دسته جمعی و سپس بازگشت محدود شده است.

بر اساس آخرين داده‌هاي كميسارياي عالي سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در نيمه اول سال 2021، حدود سه ميليون و 200 هزار نفر از مردم افغانستان در داخل مرزهاي كشور خود در وضعيت آوارگي داخلي به‌سر مي‌بردند. به علاوه حدود دو ميليون و 600 هزار نفر از اتباع افغانستاني در كشورهاي مختلف در وضعيت پناهندگي هستند كه از اين لحاظ كشور افغانستان پس از كشور سوريه، جايگاه دوم را در جهان به خود اختصاص داده است. در اين ميان، كشورهاي پاكستان (1،438،020)، ايران (780،000) و آلمان (152،677) ميزبان بيشترين تعداد پناهندگان افغانستاني هستند.

علاوه بر افرادي كه وضعيت پناهندگي آنها در كشورهاي ميزبان به رسميت شناخته شده است، عده‌اي از متقاضيان پناهندگي همچنان در وضعيت انتظار براي دريافت پاسخ پناهندگي خود در كشورهاي ميزبان بسر مي‌برند.

در اين ميان اتباع كشور افغانستان با ثبت 226 هزار و 334 تقاضاي پناهندگي در كشورهاي مختلف، به عنوان سومين گروه از پناهجويان در جهان شناخته مي‌شوند. كشورهاي تركيه (952،246)، آلمان (266،741)

و يونان (226،334) بيشترين سهم از درخواست‌هاي پناهجويي اتباع افغانستاني را در نيمسال اول 2021 به ثبت رسانده‌اند.

بر اساس آمار پایگاه داده اتحادیه اروپا (Eurostat) (2022)، 83،510 هزار نفر از اتباع افغانستاني در سال 2021 در كشورهاي عضو اتحاديه اروپا براي اولين بار درخواست پناهندگي داده‌اند كه اين ميزان حدود 50 درصد نسبت به سال 2020 افزايش داشته است. به علت سیاست عدم ثبت پناهجوي جديد در ايران، اکثر افغان‌هایی که به ایران فرار می‌کنند به صورت غیرقانونی از طریق گذرگاه‌های مرزی غیررسمی و با کمک قاچاقچیان وارد كشور مي‌شوند، زیرا ورود قانونی به دلیل تعداد بالای متقاضیان روادید، عدم در اختیار داشتن گذرنامه توسط برخی اتباع افغانستانی و سایر عوامل با محدودیت هایی روبرو است. اگرچه آمار دقيقي از تعداد مهاجران افغانستاني فاقدمدرك در ايران وجود ندارد، بر اساس جديدترين گزارش كميسارياي عالي سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) (2022)، تعداد تازه واردان افغانستاني در پاکستان (117،550)، ایران (32،880)، ازبكستان (13،020) و تاجيكستان (5،710) گزارش شده است. همچنين 3،780 نفر از اتباع افغانستاني نيز در نقاط مرزي ايران نگهداري مي‌شوند. 53 درصد تازه واردان به كشورهاي ايران و پاكستان را کودکان و 22 درصد را زنان تشكيل مي‌دهد. اکثر تازه واردان گزارش دادند که افغانستان را به دلایل امنیتی ترک کرده‌‎اند. این آمار مربوط به آن دسته از مهاجرانی است که در مناطق مرزی و در اردوگاه ها توسط کمیساریا مورد مصاحبه قرار گرفته اند و بدیهی است که آمار واقعی اتباع غیرمجاز افغانستانی وارد شده به کشور بسیار بیشتر از آمارهای اعلام شده توسط کمیساریا است.

ارائه آمار دقيق، موثق و به‌روز يكي از ضروري‌ترين ابزارهاي كليدي در حوزه مهاجرت شناخته مي‌شود. امري كه فقدان آن، درك و تحليل مسئله مهاجرت را با مشكل مواجه مي‌سازد. نبود داده در زمينه مهاجرت و ارائه تخمين‌هاي نادرست در اين زمينه منجر به اعلام نظرهاي غيركارشناسانه در حوزه مهاجرت مي‌گردد كه اين امر به نوبه خود زمينه‌هاي ايجاد اختلاف نظر و تشتت بين گروه‌‌هاي مختلف جامعه را برمي‌انگيزاند. چنانچه در زمينه آمار مهاجران افغانستاني در ايران نيز چنين چالش‌هايي وجود دارد. اعلام نظرهاي غيرواقع بينانه از سوي مسئولين نهادهاي مختلف در خصوص آمار ورود روزانه مهاجران افغانستاني به كشور از جمله دلايلي است كه به اين تشتت در جامعه دامن مي‌زند.

به‌طور كلي با بررسي ديدگاه‌هاي مردم و مسئولين كشور در زمينه حضور مهاجران افغانستاني در كشور دو ديدگاه كلي قابل شناسایی است: عده‌اي بر اين باورند كه بنابر آموزه‌هاي اسلام و مسائل اخلاقي، حمايت از آوارگان نيازمند به كمك‌رساني وظيفه ديني هر مسلماني است و بايستي در پذيرش و حمايت از آوارگان افغانستاني به عنوان برادران ديني، ايران همواره به صورت سخاوتمندانه عمل كند. در طرف مقابل، طرفداران ديدگاه مخالف حضور مهاجران افغانستاني در كشور بر اين باورند كه با توجه به تحريم‌ها و چالش‌هايي كه در حوزه‌هاي مختلف اقتصادي، سياسي و غيره در ايران وجود دارد، حضور مهاجران در كشور به عنوان يك بار اضافي بر دوش اقتصاد كشور تلقي مي‌شود و منافع آنها را به مخاطره مي‌اندازد. اين ديدگاه به ويژه در مواقعي همچون وقوع حادثه در حرم مطهر امام رضا (ع) برجسته‌تر مي‌گردد. در چنين مواقعي انتشار آمارهاي نامعتبر در رسانه‌ها در خصوص افزايش ورود افغان‌ها به كشور بر شايعات دامن مي‌زند و منجر به تحریک افکار عمومی و در نتیجه ايجاد اختلاف و تفرقه بين جامعه ايراني و جامعه مهاجر افغانستاني مي‌گردد.

بنا بر اظهارات معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور، پس از سلطه طالبان بر افغانستان "جمعیت قابل توجهی" به سمت مرزهای ایران به راه افتادند "اما روزانه حدود پنج هزار نفر آنان متوقف و به افغانستان هدایت شدند".

مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی سازمان راهداری نيز اعلام كرده كه پس از روي كار آمدن طالبان، روزانه حدود پنج هزار مهاجر افغانستاني از مرزهاي رسمي كشور وارد مي‌شوند و داراي ويزا و پاسپورت هستند و در زمان مقرر اين افراد از كشور خارج مي‌شوند. وي گفته است كه آمار دقيقي از ورود مهاجران فاقدمدرك به كشور وجود ندارد، چرا كه اين دسته از مهاجران از طريق مرزهاي غيررسمي و توسط قاچاق‌برها وارد كشور مي‌شوند.

اگرچه طبق شواهد و گفته‌هاي برخي مسئولين، روند خروج مهاجران افغان از افغانستان پس از روي كار آمدن طالبان در اين كشور رو به فزوني گذاشته است، اما برخي رسانه‌ها در تلاش هستند تا آمار اغراق آميزي را در خصوص "هجوم گسترده مهاجران افغان به مرزهای ایران" منتشر نمايند. در اين راستا با انتشار تصاوير و ويدئوهاي جعلي كه برخي از آنها مربوط به زمان‌هاي گذشته است، سعي در تصديق ادعاي هجوم آوارگان افغانستاني به كشور دارند.

آنچه در اين ميان ناديده گرفته مي‌شود، آمار طرد مهاجران غيرمجاز به افغانستان است. در اين خصوص كميساريا برآورد كرده است كه در ماه‌هاي پاياني تابستان و پاييز سال گذشته، به طور ميانگين روزانه سه هزار نفر از مهاجران افغانستاني فاقدمدرك از ايران ردمرز شده‌اند. لازم به ذكر است كه تا سال 2020 آمار بازگشت داوطلبانه يا اجباري مهاجران فاقدمدرك افغانستاني به صورت هفتگي توسط سازمان بين المللي مهاجرت(IOM) منتشر مي‌شده است كه طي چند ماه گذشته، ارائه اين آمار از سوي اين سازمان متوقف شده است. بنابراين به طور دقيق نمي‌توان ادعا كرد كه در ماه‌هاي گذشته چه تعداد مهاجر افغانستاني فاقدمدرك از ايران به افغانستان بازگشته‌اند. در این راستا ضروری است در کنار اشاره به افزایش تعداد اتباع غیرمجاز وارد شده به کشور به افزایش آمار طرد اتباع غیرمجاز از کشور نیز توجه نمود.

با توجه به چالش‌هاي مطرح شده در زمينه آمارهای مهاجرت، ضرورت وجود نهاد يا سازمان واحد در كشور كه مسئوليت حكمراني داده‌ها در زمينه ثبت ورود، خروج و بازگشت مهاجران توسط یک سازمان واحد بیش از گذشته احساس می‌گردد. اطلاع رسانی و شفافیت داده‌های مهاجرتی می‌تواند نقش زیادی در اصلاح افکار عمومی و جلوگیری از ایجاد تفرقه و تنش میان جامعه میزبان و مهاجر گردد.