تغییر اقلیم، یکی از چالش­های اساسی و تعیین کننده عصر کنونی است؛ چالشی که با سایر روندهای جهانی مانند رشد جمعیت، شهرنشینی و ناامنی آب و انرژی و سایر عوامل در تعامل بوده و می­تواند بر مقیاس و پیچیدگی جابجایی­های انسانی در آینده بیفزاید و پیامدهای مهمی برای حفظ صلح و امنیت بین المللی به همراه داشته باشد(UNHCR, 2017).

چنانکه ­در یادداشت اول اشاره گردید، عده­ ای از محققان، مهاجرت را به عنوان یکی از استراتژی­ های سازگاری و یک گزینه مهم سیاستی برای جلوگیری از عواقب مهیب ناشی از تغییرات اقلیمی می دانند (Nordas and Gleditsch, 2007; Laczko and Aghazarm, 2009; Tacoli, 2009; Scheffran et al., 2012). به اعتقاد آنها، مهاجرت به عنوان یک راهکار جهت “سازگاری” در برابر تغییرات اقلیمی می ‎تواند فشار ناشی از افزایش جمعیت بر منابع طبیعی در یک منطقه ‎ی در معرض مخاطرات اقلیمی را کاهش دهد. در مقابل برخی محققان معتقدند که مهاجرت به منزله “عدم سازگاری” و یا شکست در سازگاری در برابر شرایط محیطی است (IOM, 2017). این محققان معتقدند با به کارگیری رویکردها و استراتژی های متعددی می توان میزان خطرات ناشی از بلایای طبیعی را کاهش داد و از مهاجرت افراد در معرض مخاطرات محیطی به مکان های دیگر جلوگیری به عمل آورد.  

از این رو در این یادداشت به بررسی دیدگاه سازگاری در برابر تغییرات محیطی و اقلیمی پرداخته شده است. در چارچوب این دیدگاه، استراتژی های سازگاری با تغییرات اقلیمی نه بر اساس مهاجرت و جابجایی، بلکه در راستای کاهش خطرات بلایای طبیعی و افزایش تاب آوری جوامع در معرض مخاطرات طبیعی است. به منظور درک بهتر این دیدگاه، ابتدا تعاریفی از مفاهیم “تاب آوری” و “کاهش خطر بلایا” ارائه می گردد:

تاب آوری (Resilience)

“منظور از تاب آوری، توانایی یک سیستم، اجتماع یا جامعه ای است که در معرض مخاطرات قرار می­گیرند تا در برابر آن مقاومت کرده و خود را با آن تطابق دهند و یا شرایط خود را در برابر اثرات مخاطرات به صورت کارآمد و با حفظ و ترمیم ساختارها و کارکردهای اساسی بازیابی نمایند(IPCC, 2014). 

کاهش خطر بلایا(Disaster Risk Reduction)

کاهش خطرات ناشی از بلایا به مجموعه اقداماتی اشاره دارد که از طریق تلاش های منظم برای تجزیه و تحلیل و کاهش عوامل بوجود آورنده بلایای طبیعی انجام می شود. کاهش قرار گرفتن در معرض خطرات، کاهش آسیب پذیری افراد و اموال آنها، مدیریت کارآمد اراضی و محیط زیست و ارتقاء آمادگی و اخطار زودهنگام برای بروز عوارض جانبی بلایا، نمونه­هایی از اقدامات عملیاتی در راستای کاهش خطر بلایای طبیعی هستند.(UNISDR, 2009)

در این رویکرد به منظور جلوگیری از مهاجرت افراد، از فعالیت های سازگار با وضعیت اقلیمی در مبدا حمایت می­شود. به عنوان نمونه برخی دولت ­ها در راستای سازگاری با تغییرات اقلیمی، پروژه ­هایی که به متنوع سازی معیشت، بهبود زیرساخت ها و تأمین انرژی توجه داشته­اند را مورد تشویق قرار می دهند. به طور مثال برخی کشورها همچون کنیا، جمهوری آذربایجان، برزیل و سنگال با تاب آور نمودن جوامع محلی، ظرفیت سازی برای دولت محلی و مدیریت منابع طبیعی در کشورهای مبدا، مهاجرت افراد را کنترل و مهار می کنند. در این راستا، اطلس مهاجرت های محیط زیستی در سال 2017 تجارب کشورهای مختلف در زمینه سازگاری با تغییرات اقلیمی را مورد بررسی قرار داده است.

در صورتی که اقدامی در راستای کاهش خطر بلایای طبیعی صورت نگیرد، آوارگی های ناشی از بلایای طبیعی ممکن است مزمن یا طولانی تر شود. این امر به نوبه خود به عنوان یک عامل محرک خطر برای بروز بلایای طبیعی عمل می کند(IDMC, 2017). در این راستا استراتژی ها و اقدامات کاهش خطر بلایای طبیعی نقش مهمی در پیشگیری و کاهش خطرات آوارگی در برابر بلایای طبیعی، ارتقای تاب آوری و تقویت نیازهای حفاظتی افراد آواره شده دارند. به عنوان نمونه چندین کشور، مانند فیلیپین، ویتنام و کشورهای دیگر در منطقه اقیانوسیه، موفق شده اند به طور مؤثر با ادغام مقررات و دستورالعمل های فنی و همچنین طراحی چارچوب های سیاست ملی و تخصیص بودجه های لازم، در جهت کاهش خطر بلایا و سازگاری با تغییرات اقلیمی اقدامات مناسبی را انجام دهند. به علاوه بانک توسعه آسیا (ADB) در گزارش خود در خصوص تغییر اقلیم و مهاجرت در حوزه آسیا و اقیانوسیه (2012) پیشنهاداتی را در مواجهه با تغییرات اقلیم و سازگاری با آن ارائه نموده است:

آینده ­پژوهی در زمینه شناسایی مناطق آسیب ­پذیر در پهنه سرزمینی کشور در جهت برنامه ­ریزی و سیاستگذاری بلندمدت در زمینه جابجایی و مهاجرت­ های محیط ­زیستی.

انجام ارزیابی­های ملی از ریسک مخاطرات طبیعی و برآورد خسارات ناشی از وقوع بلایا به منظور درک نیازهای سرمایه ­گذاری در زمینه مدیریت ریسک بلایا.

فراهم نمودن بستر­های حفاظت اجتماعی و فرصت­ های درآمد­ زایی برای افرادی که در مناطق آسیب­ پذیر محیط ­زیستی زندگی می ­کنند (به عنوان مثال آموزش مهارت­ های لازم و برنامه ­های جایگزین معیشتی).

سرمایه­ گذاری در زیرساخت ­های پایدار، مشخص نمودن مناطق آسیب پذیر در برابر بلایا برای برنامه ­ریزی سکونتگاه­ های آتی و مشارکت جوامع محلی در ساخت خانه های مقاوم.

تشویق بخش خصوصی برای فراهم نمودن ابزارهای مدیریت بلایا همچون بیمه.

پیشنهادات اشاره شده می تواند در اغلب کشورهای در معرض آسیب های محیطی و اقلیمی همچون ایران مورد استفاده قرار گیرد؛ اما رویکرد سیاستی و برنامه های پیشنهاد شده توسط دولت ها می تواند در ارتباط با نوع بلایای طبیعی و اقلیمی، شرایط اقتصادی منطقه و کشورها، بافت اجتماعی – فرهنگی منطقه در معرض آسیب و همچنین میزان آسیب پذیری محیط متفاوت باشد.