همه ساله میلیون‌ها نفر در اثر بلایای ناشی از خطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، خشکسالی و… آواره می شوند. تأثیر تغییرات اقلیمی با سرعت های مختلفی رخ می‌دهند. برخی از وقایع آب و هوایی مانند طوفان ها یا هاریکن ها تأثیرات آنی و آشکاری دارند و تا ساعت ها یا روزها به طول می‌انجامند. در مقابل، تغییرات اقلیمی می‌توانند تأثیرات تدریجی محیطی مانند خشکسالی، بیابان زایی و… که در طی ماه‌ها تا سال‌ها رخ می‌دهد، ایجاد کنند. وقایع ناگهانی اقلیمی و محیطی منجر به آوارگی موقتی یا گاه طولانی مدت می‌شوند. در مقابل، فرآیندهای تدریجی تغییر اقلیم، اغلب به دلیل اثرات ماندگار یا بالقوه برگشت ناپذیر بر محیط، منجر به مهاجرت دائمی می‌شوند.

طبق گزارش پایش آوارگی داخلی (IDMC) در نیمه اول سال 2019 حدود 10/8 میلیون آواره در سراسر جهان وجود داشته است که از این تعداد 7 میلیون نفر در اثر بلایای طبیعی و 3/8 میلیون نفر در نتیجه درگیری و خشونت آواره شده‌اند که بیشتر آن‌ها مربوط به کشورهای آفریقا و خاورمیانه است. براساس این گزارش خطرات مرتبط با آب و هوا عامل بالاترین میزان آوارگی‌ها بوده‌اند. به طوری که یکی از مهیب‌ترین فجایع آب و هوایی در نیم‌سال گذشته را طوفان‌ گرمسیری “فانی”[1] در هند و بنگلادش و طوفان حاره‌ای “ایدای”[2] در موزامبیک، مالاوی، زیمبابوه و ماداگاسکار معرفی کرده است. در طوفان‌ فانی دستکم ۳ میلیون و ۴۰۰هزار نفر آواره شدند. طوفان “ایدای” نیز بیش از هزار نفر را در موزامبیک به وبا مبتلا کرد و به کشته و ناپدید شدن هزاران نفر در کشورهای یاد شده انجامید. سیل ویرانگر در ایران، اتیوپی، بولیوی و فیلیپین نیز در شمار فجایع مورد تاکید این گزارش قرار دارند. سیل در فیلیپین ۵۰ هزار نفر را از سکونتگاه خود دور کرد. در اتیوپی هم رانش زمین و باران‌های سیل‌آسا به آوارگی ده‌ها هزار نفر انجامید. براساس روند سال های گذشته و این واقعیت که اکثر خطرات مرتبط با آب و هوا در نیمه دوم سال رخ می دهد، (IDMC) تخمین زده می‌شود که تعداد آوارگی‌های جدید مرتبط با بلایای طبیعی تا پایان سال 2019 بیش از 3 برابر و به حدود 22 میلیون نفر برسد. در صورتی که این پیش‌بینی به وقوع بپیوندد، دوران کنونی یکی از مخرب‌ترین سال‌های آب‌وهوایی خود را پشت سر خواهد گذاشت. نمودار زیر کشورهایی که بیشترین میزان آوارگی های جدید در اثر محرک‌های مختلف را در نیمسال اول 2019 داشته اند را نشان می‌دهد.

بیشترین میزان آوارگی های جدید در اثر محرک های مختلف در نیمه اول سال 2019

(Source: IDMC, 2019)

با مقایسه آمارهای منتشر شده در خصوص آوارگی های ناشی از جنگ و بلایای طبیعی می توان به اهمیت مساله تغییرات اقلیمی و تاثیر آن در مهاجرت افراد پی برد. طبق نمودار بالا، حدود یک سوم آوارگی های ناشی از بلایای طبیعی در جهان مربوط به کشور هند می باشد. حال آن که میزان آوارگی ناشی از جنگ و خشونت در کشور سوریه و با میزان 804 هزار نفر است. با توجه به آمار جهانی، از میان 7 میلیون آوارگی ناشی از بلایای طبیعی در نیمه اول سال 2019، کشور ایران با 501 هزار آوارگی جدید دارای رتبه چهارم در جهان می‌باشد. بالا بودن این آمار و ارقام نشان دهنده وضعیت پرخطر کشور ایران در زمینه وقوع بلایای طبیعی است. در تایید این وضعیت، شواهدی از بلایای طبیعی که منجر به آوارگی افراد در ایران شده، اشاره می‌شود:  

ایران یکی از لرزه خیزترین کشورها در جهان است که چندین گسل بزرگ عبور از آن می‌کند. زمین لرزه 12 نوامبر 2017 به بزرگی 7/3 ریشتر یکی از زمین لرزه های ویرانگر طی دو دهه گذشته بعنوان نمونه ای دیگر از فجایع طبیعی ناگهانی در ایران به ثبت رسیده است. (IDMC) به نقل از هلال احمر ایران در سال 2017 گزارش می‌دهد که بیش از 70 هزار نفر بین 12 تا 14 نوامبر پس از وقوع زمین لرزه ای آواره شدند. به علاوه حدود 430 نفر کشته و 7 هزار و 800 در این فاجعه طبیعی ناگهانی زخمی شدند. نمونه ای دیگر از این فاجعه طبیعی ناگهانی، زمین لرزه 6/6 ریشتری شهر بم در استان کرمان است. طبق گزارش فدراسیون بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر (IFRC) در سال 2019، این زمین لرزه باعث کشته شدن 40 هزار نفر، زخمی شدن 30 هزار نفر و آوارگی 75 هزار نفر شد.

بر اساس گزارش سازمان حمایت مدنی و کمک های بشردوستانه اروپا (ECHO) ایران در اواسط ماه مارس و اواخر آوریل 2019، بدترین سیل در 20 سال اخیر خود را تجربه کرد. 90 درصد از کشور از جمله 2 هزار شهر به ویژه در استان های گلستان، خوزستان و لرستان تحت تأثیر قرار گرفته است. دفتر هماهنگی امور بشردوستانه ملل متحد (OCHA) طی گزارشی، از کشته شدن دست کم 78 نفر و زخمی شدن حدود 1140 نفر در این حادثه طبیعی خبر داده است. تخمین زده می‌شود که حدود 365 هزار نفر به دلیل جاری شدن سیل آواره شده‌اند. به علاوه تا اواسط ماه آوریل، بیش از 270 هزار نفر در اقامتگاه‌های اضطراری یا موقت و مراکز جمعی زندگی می‌کردند.

با توجه به شواهد ارائه شده در خصوص جهان و ایران، باید افزود که کشورهای در حال توسعه چه هنگام وقوع فجایع طبیعی و چه هنگام مقابله با عوارض اقتصادی ناشی از آن، بیشترین لطمه را از تغییرات آب و هوایی می‌‌بینند. تغییرات شدیدی مثل سیل، طوفان و خشکسالی به طور فزاینده‌ای معیشت میلیون‌ها نفر را به خطر می‌اندازد. شرایط اقلیمی ایران نیز نشان می‌دهد که موضوع مهاجرت‌های اقلیمی در سال‌های آتی شاهد تحولات جدی خواهد بود که این امر مستلزم آینده نگری و انجام تحقیقات گسترده و علمی است. وقوع هر چه بيشتر ضررهاي انساني، اقتصادي و محیط زیستی ناشي از بلاياي طبيعي و بلاياي ساخته دست بشر گواه ايـن مسئله است كه بايد يك رويكرد سيستماتيك به مديريت بلايا داشت. در این راستا نهادهای مختلف و مقامات محلی تا دولت مرکزی می بایست با تلاش جمعی، توانایی جلوگیری، مدیریت و پاسخگویی به چنین رویدادهایی را ارتقا داده و با آماده سازی بهتر بسترها، مدت زمان و شدت اثرات بلایای طبیعی را تا حدی کاهش دهند.