در حالی که تصاویری دلخراش از افغان‌هایی که جسم و جان خود را در راه فرار از چنگال طالبان به خطر می‌اندازند در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، برای بسیاری این سوال پیش می‌آید که چه بر سر مردم افغانستان خواهد آمد؟ کجا خواهند رفت؟ چه چیزی در انتظار آن‌هاست؟

با فرار مردم افغانستان از دست طالبان، جهان از بحران جدید مهاجران هراس دارد. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد تخمین می زند که تنها در سال جاری بیش از 400 هزار افغانستانی خانه‌های خود را ترک کرده‌ و در کشور خود آواره شده‌اند. در راستای بالاگرفتن بحران در افغانستان، این سازمان، خواستار ممنوعیت بازگشت اجباری اتباع افغانستانی از جمله پناهجویانی که درخواست آن‌ها در کشورهای میزبان رد شده است، شد. کمیساریا این امر را یک مسئولیت قانونی و اخلاقی خوانده و از دولت‌ها خواسته که به کسانی که از افغانستان فرار می‌کنند و به دنبال امنیت هستند، اجازه ورود دهند و پناهجویان را به زور به افغانستان بازنگردانند.

در حالی که بسیاری از این آوارگان به کشورهای همسایه مانند ایران و پاکستان می‌روند، برخی کشورها گفته‌اند که برای جلوگیری از فاجعه انسانی از شماری از پناهجویان افغان به طور موقت میزبانی خواهند کرد. به عنوان نمونه کشورهای آلبانی، کوزوو و مقدونیه شمالی گفته‌اند که پناهجویان افغانستانی را به طور موقت نگهداری خواهند کرد. دولت‌های بریتانیا و کانادا اعلام کرده‌اند که 20 هزار پناهجو را خواهند پذیرفت. اما اغلب کشورهای اروپایی همچون فرانسه و آلمان میزبانی از آوارگان جدید افغانستانی را به شدت رد کرده اند. امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه قول داده تا ابتکار اتحادیه اروپا را برای جلوگیری از ورود مهاجران از افغانستان به اجرا درآورد. در ادامه به بررسی رویکردهای مختلف کشورها در خصوص پذیرش موقت یا عدم پذیرش آوارگان افغانستانی و طرح‌ها و برنامه‌های آن‌ها در این خصوص پرداخته می‌شود.

دولت بریتانیا از جمله کشورهایی است که در حال برنامه‌ریزی برای ” اسکان مجدد قراردادی”[1] است تا بر اساس آن 20 هزار افغان بتوانند در این کشور، تقاضای پناهندگی دهند. این طرح برای کسانی که “بیشتر در معرض نقض حقوق بشر و رفتارهای غیرانسانی از سوی طالبان قرار دارند” راهی امن و قانونی برای بریتانیا ارائه می‌دهد. دولت بریتانیا قصد دارد طرحی “پیشرو در جهان” با الهام از اسکان مجدد پناهندگان سوری که توسط دیوید کامرون در سال 2015 طراحی شده بود را اجرا کند. بر اساس این طرح، آوارگان سوری از اردوگاه‌های مرزی این کشور مستقیماً به انگلستان آورده شدند. این طرح تا فوریه سال جاری 20 هزار و 319 پناهنده را در انگلیس اسکان داده بود.

دولت کانادا نیز پس از تعطیلی سفارت خود در افغانستان اعلام کرد که تا 20 هزار پناهنده افغان که با تهدیدهای طالبان روبرو هستند را خواهد پذیرفت. مارکو مندیچینو، وزیر مهاجرت کانادا اعلام کرده که برای حل معضل افغانستان، “دولت بیکار نخواهد ماند”.

دولت آلبانی، اوگاندا و مقدونیه شمالی نیز هر یک به طور جداگانه و بنا بر درخواست ایالات متحده آمریکا از این کشور مبنی بر اسکان موقت آوارگان افغانستانی، اعلام آمادگی کرده‌اند تا به طور موقت میزبان صدها مهاجر افغانستانی عازم ایالات متحده از جمله رهبران زن، مقامات دولتی و سایر افراد در معرض خطر در مقابل طالبان باشد. دولت مقدونیه شمالی در بیانیه ای اعلام کرد که پناهندگان تا زمان اخذ ویزا برای سفر به ایالات متحده در هتل‌های مقدونیه شمالی اسکان داده می‌شوند و هزینه اقامت آنها توسط سازمان های آمریکایی و بین المللی تامین خواهد شد.

در این میان کشور تاجیکستان نیز اعلام کرده که آماده اسکان 100 هزار پناهجو از افغانستان است. ایمومالی ایبرهیمزودا[2]، معاون اول کمیته دفاع اضطراری و مدنی تاجیکستان، در 23 جولای گفت که اگر تعداد مهاجرین افغان از این تعداد بیشتر شود، از سازمان‌های بین المللی درخواست کمک می‌کند.

برخی دیگر از کشورها به آوارگان افغانستانی روی خوش نشان نداده و از همان ابتدا موضع خود را در قبال این کشور روشن ساخته‌اند. ترکیه یکی از کشورهایی است که اعلام کرده مرزهای خود را به روی آوارگان افغانستانی نخواهد گشود. کشور ترکیه که در حال حاضر میزبان 120 هزار مهاجر افغان و 3.6 میلیون آواره سوری است، در معرض خطر ورود آوارگان قابل توجهی از افغانستان قرار دارد. این کشور با هدف جلوگیری از ورود مهاجران افغانستانی، کنترل مرزهای خود را با ایران تشدید کرده است.

کشور پاکستان به عنوان یکی دیگر از کشورهای مخالف ورود آوارگان به این کشور، اعلام کرده در موقعیتی قرار ندارد که حاضر به پذیرش آوارگان جدید افغانستانی باشد. این کشور اعلام کرده که نیروهای بین المللی و سازمان ملل متحد باید مقدمات اسکان آوارگان را در داخل افغانستان فراهم کنند.

دولت مجارستان نیز که یکی از مخالفان سرسخت پذیرش مهاجران است و در سال 2015 در پاسخ به هجوم پناهندگان از خاورمیانه و آفریقا، حصاری در امتداد مرز جنوبی خود ایجاد کرد، از پذیرش آوارگان جدید امتناع ورزیده است. لوونته مگیار[3]، وزیر امور خارجه مجارستان، گفت: دولت، مجارستانی‌ها را مجبور نخواهد کرد تا هزینه “تصمیم ژئوپلیتیکی معیوب” خروج ارتش آمریکا را با پذیرش پناهندگان بپردازند.

در همین راستا، استرالیا اعلام کرده که قصد ندارد ده‌ها هزار مهاجر افغان را از طالبان فراری دهد و دلیل آن نگرانی‌های امنیتی است. نخست وزیر اسکات موریسون[4] گفت استرالیا که به دلیل سیاست سختگیرانه خود در زمینه پناهندگان مشهور است، وعده داده که در عوض حداقل سه هزار ویزا در طول یک سال به افغان‌ها می‌دهد. وی گفت برخی کشورها که وعده پذیرش 20 هزار پناهنده را داده‌اند، در عمل برنامه مشخصی برای آن ندارند.

در این میان بسیاری از کشورهای عضو اتحادیه اروپا با ابراز نگرانی از هجوم آوارگان افغانستانی به سوی اروپا و جلوگیری از بحران هجوم مهاجران به این کشورها در سال 2015، در تلاشند تا با رفع تکلیف، بار مسئولیت آوارگان را به دوش کشورهای همسایه بیندازند. در این راستا امانوئل مکرون اعلام کرد که فرانسه، آلمان و دیگر کشورهای اتحادیه اروپا باید از کشور خود در برابر جریانات نامنظم مهاجرتی که مهاجران را به خطر می‌اندازد و باعث تشویق قاچاق آنها می‌شود، محافظت کنند. مکرون تاکید کرد که فرانسه به “وظیفه خود برای حفاظت از کسانی که در افغانستان بیشتر در معرض تهدید هستند” عمل می‌کند. آنگلا مرکل نیز خواستار اقدام هماهنگ و “کنترل شده” اتحادیه اروپا برای حمایت از آسیب پذیرترین افراد در افغانستان پس از کنترل طالبان بر این کشور شد. وی گفت افرادی که از افغانستان فرار می‌کنند باید در درجه اول در کشورهای همسایه با هماهنگی آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد، کمیساریای عالی پناهندگان کمک رسانی شود. سپس ما می‌توانیم در گام دوم به این موضوع فکر کنیم که آیا می‌توان افراد آسیب دیده را به صورت کنترل شده به اروپا آورد یا خیر.

بحران پناهجویان در اروپا پس از ورود سیل عظیم آوارگان به کشورهای اروپایی از سال 2015، تجارب زیادی را پیش روی اتحادیه اروپا قرار داده است. پس از آن که در سال‌های 2015 و 2016 سالانه حدود 1.2 میلیون پناهجوی جدید درخواست پناهندگی خود را در کشورهای اتحادیه اروپا به ثبت رساندند، شاهد تشدید اختلاف نظر بین اعضای این اتحادیه از لحاظ سیاست پناهجویی اروپا بوده‌ایم. در حالی که کشور آلمان بیشترین سهم را در پذیرش پناهجویان داشت، کشورهایی همچون مجارستان به تعهدات خود مبنی بر پذیرش پناهجویان عمل نکردند. از سوی دیگر، ورود تعداد زیاد پناهجویان باعث ایجاد یک چالش بزرگ سیاسی در اروپا شد و دلیل آن قدرت یابی احزاب راست افراطی در بسیاری از کشورهای اروپایی بود.

حال پس از تجربه دشوار میزبانی از پناهجویان توسط کشورهای اروپایی، این بار کشورهای عضو جداگانه پیام های واحدی می فرستند: “فقط خودی‌ها و نخبگان و خبرنگاران بیایند؛ دیگر شهروندان جایی در اروپا ندارند”. شاید بتوان آنها را “آوارگان برگزیده” نامید. این گروه از آوارگان در سال­های گذشته در جنگ با طالبان به نیروهای آمریکایی یا متحدان آن‌ها یاری رسانده‌اند؛ عنوان مترجم، نیروی نظامی محلی، کارمند سفارت، و غیره. همچنان‌که اشاره شد، کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا هر کدام در حال رایزنی با کشورهای منطقه برای پذیرش میزبانی از “آوارگان برگزیده” هستند. البته کشورهای متحد آنها در منطقه همچون امارات و قطر یا در فرامنطقه همچون آلبانی، مقدونیه شمالی و کوزوو اعلام کرده‌اند که آماده میزبانی از چند هزار آواره برگزیده افغانستانی هستند اما فقط در کوتاه مدت. این بدان معناست که “آوارگان برگزیده افغانستانی” در این کشورها باید پس از تعیین تکلیف به دیگر کشورهای اروپایی یا آمریکا جابجا شوند.

از طرف دیگر، همچنان تکلیف آوارگان و شهروندان عادی که از طالبان و آینده کشور خود هراسان هستند، جایی در برنامه­ها و سیاست­های کشورهای غربی ندارند. اما اروپا از تجربه بحران 2015 تجربه‌ای اندوخته است و آن برون سپاری بحران به کشورهای همسایه منشأ بحران است. همکاری با دولت لیبی و گارد ساحلی آن برای جلوگیری از ورود آوارگان از کشورهای آفریقایی یا تفاهم با کشور ترکیه در سال 2016 جهت میزبانی از آوارگان سوری تجربه­ای بود که اگرچه اجرای آن با موانعی روبرو شد، اما گویا این سیاست مجدد از سوی اتحادیه اروپا برای آوارگان افغانستانی مطرح می­شود: پیشنهاد کمک به کشورهای همسایه افغانستان جهت میزبانی از آوارگان! به نظر می‌رسد دو کشور پاکستان و ایران که به عنوان اصلی ترین مقصد پناهندگان افغانستانی در چهار دهه گذشته بوده‌اند، دیگر توان میزبانی آوارگان بیشتر را ندارند. پاکستان به سرعت مرز را به روی چند صد آواره افغانستانی بست. ایران نیز که با چالش های اقتصادی ناشی از تحریم ها روبرو است، از لحاظ اقتصادی توان پذیرش آوارگانی که هیچ چشم اندازی برای بازگشت آنها در کوتاه مدت نیست را ندارد. ترکیه نیز از تجربه آوارگان سوری این درس را آموخته که دریافت کمک­های مالی از کشورهای اروپایی یا سازمان­های بین­المللی در برابر هزینه­های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی میزبانی از پناهجویان ناچیز است. پس از گذشت حدود یک دهه از میزبانی آوارگان سوری توسط دولت ترکیه، شاهد برخی اعتراضات شهروندان به طولانی شدن حضور آوارگان سوری در ترکیه هستیم. در نتیجه ترکیه این‌بار سیاست تسریع در ساخت دیوار مرزی را پیش گرفته است. دیواری که قرار بود مانع ورود نیروهای پ.ک.ک شود، گویا کارکرد دیگری خواهد داشت و آن هم جلوگیری از ورود آوارگان به ترکیه. اگر این دیوار بتواند مانع ورود آوارگان افغانستانی شود، ساخت آن بیش از ترکیه برای کشورهای اروپایی مفید خواهد بود، زیرا که برای بخش عمده‌ای از مهاجران افغانستانی، ترکیه به عنوان یک کشور ترانزیت است تا مقصد نهایی.

تجربه ساخت دیوار بین ایالات متحده و مکزیک نشان داد که دیوارها نمی­توانند ورود آوارگان و مهاجران را متوقف کنند؛ زیرا که آوارگان با به جان خریدن خطرات بیشتر راه جدیدی در پیش خواهند گرفت! اگر دیوار ترکیه در مرزهای غربی کشور مانعی در مسیر آوارگان باشد، مسیرهای جایگزین از جمله مسیر کشور عراق –ترکیه یا مسیر کشورهای آسیای میانه و روسیه برای رسیدن به کشورهای اروپایی فعال خواهند شد.

در حالی که کشورها و سازمان­های بین­المللی همچنان به دنبال کشوری هستند که توپ آوارگان را به داخل زمین آن بیندازند، اما همچنان نام این کشور یا کشورها مشخص نیستند. پذیرش آوارگان اگرچه یک مسئولیت انسانی است اما باید تمام کشورها مسئولیت پذیری بیشتری برای تقسیم این بار داشته باشند. زمانی که این مسئولیت پذیری جهانی وجود ندارد و در چهل سال گذشته جامعه جهانی سهم پایینی از هزینه­های میزبانی از پناهندگان افغانستانی توسط پاکستان و ایران را پرداخت کرده است، اعتماد مجدد به پیغام­های اعلام شده مبنی بر حمایت از کشورهای همسایه افغانستان جهت میزبانی از آوارگان دشوار خواهد بود. در حالی که کشورهای ثروتمند و توسعه یافته همچنان بر طبل مهاجرستیزی و عدم پذیرش آوارگان افغانستانی می­کوبند، اما در رسانه­ها سه کشور پاکستان، ایران و ترکیه که میزبان میلیون­ها پناهنده هستند را به عنوان کشورهای “مهاجرستیز” معرفی می­نمایند.

در مجموع کشورها در زمینه اعلام سیاست­های خود جهت میزبانی از آوارگان افغانستانی سکوت کرده‌اند. به نظر می­رسد عدم وجود ظرفیت در کشورهای همسایه برای میزبانی از آوارگان افغانستانی باعث خواهد شد تا بسیاری از کشورهایی که تا چند ماه پیش در صف مبارزه با طالبان بودند، به سرعت دیدگاه خود را در زمینه همکاری با طالبان تغییر داده تا با کاهش خطر جنگ داخلی، از ورود سیل جدیدی از آوارگان افغانستانی به کشورهای اروپایی جلوگیری کنند.

 

[1] Bespoke resettlement scheme

[2] Imomali Ibrohimzoda

[3] Levente Magyar

[4] Scott Morrison