سال­ های زیادی است که ناآرامی­ های برآمده در خاورمیانه که ماحصل جنگ  و تنش­ های مختلف در منطقه است، به آوارگی مردمان بسیاری منجر شده است. که از یک سو مردمان این کشورها را به مهاجران فرودست تبدیل ساخته است و از سوی دیگر  باعث نزول شرایط اقتصادی و گسترش فقر در آن کشورها شده است. طی چند سال گذشته سه کشور منطقه مصر، اردن و عراق جهت تقویت همکاری اقتصادی و تجاری در حال رایزنی هستند. با باور بر آنکه منطقه نیازی به جنگ‌ها و درگیری‌های جدید ندارد بلکه به همبستگی کشورها نیاز است. با هدف تحقق اهداف ملت‌هایشان، شکوفایی، امنیت و زندگی بهتر و ایجاد صلح در تلاش هستند. از سال 2019 به بعد سه اجلاس برگزار کردند که ماحصل گفت وگوها تهیه یک چارچوب همکاری سه جانبه و ترویج اقدام مشترک میان کشورهای عربی بوده است که از طریق به جریان افتادن مسیر حمل و نقل زمینی میان سه کشور آغاز خواهد شد. تحقق راه­های تجارت بین سه کشور و توجه به انتقال نیروهای کاری و دانشجویی و محصلان از اقدامات پیوند دهنده این روابط بیان شده است. در ادامه موقعیت کشورهای مذکور و مختصری شرح وضعیت تبادل نيروي انساني در بخش هاي پناهندگان ساكن در این کشورها، تبادل دانشجو و نيروي كار بیان می­شود.

موقعیت کشورهای منطقه

ظرفیت و پتانسیل­ های موجود در كشورهاي مصر، اردن و عراق، مانند قدرت نظامی و جمعیت کشور مصر، پتانسیل­ های اقتصادی و منابع موجود در عراق و موقعیت راهبردی کشور اردن حکایت از ظرفیت­ های تجمیع شده بالای سه کشور براي همكاري دارد. لذا با برنامه­ ریزی و ساماندهی مهاجرت کاری و تحصیلی همچنان که در اهداف آنان آمده است در صورت هدایت درست به سرعت می­تواند جایگزین جنگ و آوارگی مردمان کشورهای منطقه و بهبود شرایط اقتصادی شود. در نقشه 1 موقعیت سه کشور مصر، عراق، اردن و ديگر كشورهاي منطقه نشان داده شده است.

نقشه1. موقعیت کشورهای منطقه مصر، عراق، اردن، و ديگر كشورهاي منطقه

ذخایر منابع طبیعی و انسانی در منطقه همواره مورد توجه کشورهای خارج از منطقه بوده است و گاها برای برقراری ارتباط میان کشورها که سال­ هاست به مناطق جنگی تبدیل شده‌اند میانجیگری کرده­ اند. گروه چهار جانبه متشکل از سازمان ملل، اتحادیه اروپا، ایالات متحده و روسیه در سال 2002 برای کمک به میانجیگری در مذاکرات صلح خاورمیانه تأسیس شد. در واقع هدایتگر صلح میان کشورهای منطقه همیشه عوامل بیروني منطقه بوده است، در حالیکه در این اقدام در حال وقوع استفاده این سه کشور از امکانات خود می­تواند پایه گذار اقدام مشترکی در شرایط سیال منطقه­ باشد و به جای ميزباني از آوارگان کشورهای همسایه، تسهیلگر فرایند مهاجرت میان کشورهای منطقه باشند. در ادامه شرح مختصری از حضور پناهندگان در سه کشور مذکور و همچنين جابجايي دانشجو و نيروي كار بين سه كشور بیان می­شود.

جمعیت پناهندگان در سه کشور اردن، مصر و عراق

جنگ ميان کشورهای عربی و اسرائیل، جنگ خلیج فارس و سایر درگیری­ هایی که در خاورمیانه طی سال ­های گذشته رخ داده است، تاثیر زیادی بر اقتصاد کشور اردن گذاشته و از گزینه­ های نخست بسیاری از مهاجران و پناهندگان خلیج فارس، لبنان، فلسطین بوده است. همچنین به دنبال سرنگونی رژیم بعثی عراق، اردن نقش محوری در راستای برقراری امنیت در عراق ایفا کرد و تفاهم ­نامه ­ای با دولت ائتلافی موقت در عراق با هدف تسهیل آموزش 30 هزار دانشجوی افسری پلیس عراق با امکانات کشور اردن امضاءکرد. نا گفته نماند از دهۀ 90 در قرن گذشته ( قرن 20 میلادی)  اردن تنها گذرگاه عراق برای واردات کالا و دارو در مقابل فروش نفت بوده است که باعث شده اين كشور، نفت عراق را با قیمت­ های پایین­ تر از نرخ جهانی خریداری کند و در مقابل عراق از طریق اردن اجازه مراوده با کشورهای دیگر جهان را بدست آورده است. بر اساس داده ­های موجود از سال 2000 به بعد بیشترین تعداد پناهندگان کشور اردن از دو کشور عراق و سوریه بوده است. البته تعداد پناهندگان سوری از سال2012 به بعد افزایش چشمگیری داشته است.  

طبق آمار کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR) در سال 2019، پناهندگان سوري با 654 هزار و 692 نفر بزرگترين گروه پناهندگان را در کشور اردن تشكيل  مي­دادند و پس از آن پناهندگان عراقي با حدود 67 هزار پناهنده در رتبه دوم قرار داشتند. البته لازم به ذكر است كه حدود 2.2 میلیون آواره فلسطيني نيز در اردن حضور دارند كه تحت حمايت UNRWA هستند. نمودار 1 جمعیت پناهندگان در کشور اردن (تحت حمايت UNHCR) طی سال­های 2020-2000 را نشان مي­دهد. در سال 2020 مجموع تعداد پناهندگان در کشور اردن 697 هزار و 231 نفر بوده است.

نمودار1. جمعیت پناهندگان در کشور اردن

منبع: UNHCR.2021

پناهندگان و پناهجویان در مصر بیشتر از اریتره، عراق، اتیوپی، سودان، سوریه و یمن هستند که در مناطق شهری و در کنار جوامع محلی زندگی می­کنند. موقعیت کلیدی مصر بین خاورمیانه، آفریقای شرقی و اروپا آن را به یکی از کشورهای مهم جهت جابجايي جمعیت تبدیل کرده است. در عین حال بدلیل مهاجرت­ هایی که از سواحل شمالی مصر و از طریق مدیترانه صورت می­گیرد، حوادث ناگواری همواره به وقوع پيوسته است. گاها پناهجویانی که به صورت قاچاق تصمیم به مهاجرت می­گیرند و تصمیم دارند خود را از کشور ترکیه و یونان به اروپا برسانند در درياها دچار سرگردانی می­شوند که در نهايت تعدادی از آنها بدلیل سرگردانی سر از کشور مصر در می­آورند. در حال حاضر یکی از مشکلات کشور مصر مهاجرت­ هایی است که به صورت قاچاق در حال انجام است. از اين رو ساماندهی این مهاجرت­ ها میان خاورمیانه و آفریقا با توجه به موقعیت مصر بسیار حائز اهمیت است که تحقق آن مناسبات اقتصادی برای هر دو طرف خواهد داشت. همچنین کشورهای اروپایی در تلاش هستند تا اردوگاه­ های پناهجویی در کشور مصر ساخته شود که با انتقال پناهجویان اروپا به مصر، مسئولیت در قبال پناهجویان را به خارج از مرزهای اروپا انتقال دهند. نمودار 2 جمعیت کلی پناهندگان کشور مصر را طی سال­های 2020-،2000 نشان مي‌دهد. در سال 2020 مجموع پناهندگان در کشور مصر 269هزار و 300 نفر بوده است که از این تعداد130 هزار و 42 نفر از سوریه، 24 هزار و 146 نفر از سودان و 17 هزار و 674 نفر از سودان جنوبی هستند. 

نمودار2. جمعیت پناهندگان در کشور مصر

 منبع: UNHCR.2021

فضای سیاسی و امنیتی در عراق همچنان شکننده است. بحران بهداشتی، اقتصادی و سقوط قیمت­ های نفت بر فضای محافظت از جمعیت آواره آسیب پذیر در عراق تأثیر منفی گذاشته است. حفاظت از پناهندگان، آوارگان داخلی، عودت کنندگان و افراد بدون تابعیت با دشواری بسیاری مواجه است. آوارگان و عودت­ کنندگاني که دارایی­ محدودی به­ همراه دارند با ناامنی و دسترسی محدود به خدمات معیشتی مواجه هستند که اين امر موجب آسیب­ پذیرتر بودن این افراد شده است. در نمودار 3 جمعیت پناهندگان در کشور عراق طی سال های 2020-2000، نشان داده شده است. در سال 2020 کل تعداد پناهندگان در کشور عراق 273 هزار و 575 نفر بود که از این تعداد 245 هزار 421 نفر آن از سوریه  و 15 هزار و 152 نفر از ترکیه هستند.

                                   نمودار3. جمعیت پناهندگان در کشور عراق

                                                                                              منبع: UNHCR.2021

در زمينه تبادل دانشجو بين سه كشور مذكور همكاري هاي رو به گسترشي وجود دارد. بطوريكه بر اساس آمارهاي پايگاه داده يونسكو (UIS)، كشور اردن در سال هاي اخير توانسته است تعداد زيادي از دانشجويان مصري و عراقي را جذب نمايد. در حاليكه تعداد دانشجويان عراقي در اردن در سال 2019 به حدود هفت هزار نفر رسيده است، سهم ايران از دانشجويان عراقي در سال 2018 سه هزار و 120 نفر بوده است. كشور مصر نيز در چند سال اخير تلاش كرده است تا همكاري با دانشگاه هاي عراقي را براي جذب دانشجويان اين كشور افزايش دهد؛ در اين راستا دو كشور در سال 2020 توافق سه ساله همكاري بين دانشگاه هاي دو كشور را به امضاء رساندند. يكي از مهمترين بندهاي اصلي توافق، ارائه مشوق به دانشجويان و دانشگاهيان عراقي براي حضور در كشور مصر است. همچنين دانشگاه هاي مصر براي جذب دانشجويان عراقي از ميان آوارگان عراقي كه در دهه 2000 ميلادي به اين كشور وارد شده اند، تلاش مي كند.

نمودار 4- روند تغييرات جذب دانشجويان عراقي و مصري به اردن از سال 2015 تا 2019

در زمينه تبادل نيروي كار نيز بين كشورهاي منطقه بخصوص بين مصر و اردن همكاري هاي زيادي وجود دارد. به گفته مقامات اردني در سال 2019 حدود 223 هزار مصري به صورت رسمي و قانوني در كشور اردن مشغول به كار بودند اما آمار واقعي نيروي كار مصري در اردن بين 700 تا 800 هزار نفر تخمين زده مي شود. تعداد بالاي نيروي كار مصري در اردن باعث شد كه دو كشور در سال 2007 تفاهم همكاري و در سال 2016 توافق كاري در زمينه تبادل نيروي كار و بهبود شرايط مهاجران مصري در اردن امضا كنند.

در حال حاضر سه کشور غیر عربی (ایران، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس) به دنبال ارتقاء جایگاه خود در جهان عرب هستند. در اين راستا يكي از مهمترين محورهاي توسعه همكاري و ارتقاء جايگاه اين كشورها در بين كشورهاي جهان عرب، استفاده از ظرفيت تبادل نيروي انساني و متخصص با اين كشورها است. پایگاه سیاسی ایران در کشور عراق، سوريه، لبنان و ديگر كشورها و مشترکات فرهنگی-مذهبي با آنها مي تواند زمينه توسعه همكاري ايران با اين كشورها را تسهيل نمايد. آنچه از این نوشتار مختصر بر می­آید رویکرد کشور ایران به موضوع «مهاجرت های بین المللی»  و بخصوص «کریدور تبادل نیروی انسانی»  می تواند راهکاری برای تعامل و  اتصال به بازارهای کشورهای منطقه باشد که با توجه به مسیر حمل و نقل زمینی و انتقال نیروهای کاری، دانشجویی و تحصیلی بهتر است با دقت و سرعت بيشتري در اين زمينه سیاستگذاری و برنامه­ریزی شود. در اين راستا كشور ايران نيز مي تواند زمينه همكاري چند جانبه با كشورهاي همسايه علي الخصوص با عراق و افغانستان در زمينه تبادل نيروي انساني را در دستور كار قرار دهد.