ظرفیت نوآورانه متخصصین بازگشتی در شکوفایی رویکرد بین‌رشته‌ای

در دنیای امروز سرمایه انسانی از اهمیت بالایی برخوردار است و استفاده از ظرفیت متخصصین نقشی کانونی در رشد و توسعه کشورها دارد. یکی از راه‌های بهره‌مندی از سرمایه انسانی سیاست‌گذاری فعالانه برای بازگشت و یا بازبهره‌مندی از ظرفیت‌ متخصصانی است که در خارج از کشور تحصیل‌کرده‌اند. در مورد میزان بازگشت ایرانیان خارج از کشور تا قبل از سال ۱۳۹۴ آمار چندانی در دسترس نیست؛ اما بر اساس آمار معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری تا پایان خرداد ۱۴۰۱ در مجموع ۲۵۶۱ نفر به کشور بازگشته‌اند۱. به منظور برنامه‌ریزی برای بهره‌مندی موثر از متخصصان بازگشتی به کشور باید دید این افراد در زمینه استفاده از دانش خود چه چالش‌هایی داشته‌اند و نیز چه پتانسیل‌هایی برای اثرگذار بودن متخصصان بازگشتی در پیشرفت کشور وجود دارد که تا کنون مغفول مانده است. در ادامه با تاکید بر اهمیت رویکرد بین‌رشته‌ای به مهاجرت بازگشتی متخصصان پرداخته خواهد شد.

رویکرد بین‌رشته‌ای: پاسخ به مسائل پیچیده امروزی

پیچیده و چندبعدی شدن مسائلی که جهان امروزه با آن درگیر است باعث شده نگاه مسئله‌محور و معطوف به «راه‌حل‌های واقعی برای مسائل واقعی» بسیار مور توجه قرار گیرد. می‌توان گفت توسعة‌ میان‌رشته‌ای‌ها باعث تعامل میان دو یا چند رشته مختلف و زمینه‌سازی برای رشد و توسعة علوم و افزایش توانمندی علم برای حل مشکلات پیچیده و چند وجهی می‌شود۲. رویکرد بین رشته‌ای میتواند حاصل ترکیب رشته‌های مختلف یک حوزه باشد؛ مثلا ترکیب جمعیت‌شناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت و ... که همگی در حوزة ‌علوم انسانی جای دارند؛ و یا این که حاصل ترکیب رشته‌های اساسا متفاوتی باشد؛ مثلا ترکیب میان علوم پایه، مهندسی، تکنولوژی و ریاضیات (STEM) با رشته‌هایی نظیر اقتصاد، علوم اجتماعی و بهداشت. به طور مثال برای سالیان در حوزة انرژی در سطح جهان نگاه فنی و مهندسی غالب بود اما امروزه مسئله گذار به انرژی‌های پاک۳  مسئله‌ای بین‌رشته‌ای محسوب می‌شود که نیازمند تلفیق رویکردهای علوم انسانی، نظیر علوم اجتماعی، مدیریت، ‌سیاست‌گذاری با علوم پایه و رشته‌های مهندسی است۴. همچنین امروزه نگاه بین‌رشته‌ای به حوزه بهداشت و سلامت نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. تجربه همه‌گیری کرونا باعث اهمیت یافتن روان‌شناسی اجتماعی برای تحلیل کنش‌ها و تحلیل نقش رسانه در بازنمایی و شکل‌دادن به تجربة افراد در مورد مسائل حوزه سلامت شده است.

پتانسیل‌های ایرانیان خارج از کشور در توسعه رویکرد بین‌رشته‌ای

امروزه رویکرد بین‌رشته‌ای مورد توجه بسیاری از مراکز علمیِ مطرحِ دنیا قرار گرفته‌ است و علی‌الخصوص در تحصیلات تکمیلی با شکوفایی بسیاری رو‌به‌رو بوده است. این امر باعث شده است بسیاری از متخصصان ایرانیِ مقیم خارج از کشور که نیز تحصیلات بین‌رشته‌ای داشته باشند. بنابراین می‌توان گفت توسعة رویکرد چند رشته‌ای،‌ خصوصا در حوزه‌هایی که در کشور با خلا مواجهیم، یکی از مهم‌ترین پتانسیل‌های متخصصین بازگشتی به کشور است چرا که می‌توانند دستاوردهای دانش روز دنیا را به کشور وارد کنند.

علی‌رغم ظرفیت بالقوه مهاجران بازگشتی در این زمینه با خلا‌هایی مواجه هستیم که از جمله می‌توان به ساختار بوروکراتیک کشور اشاره کرد. پژوهش‌های انجام شده در مورد مهاجران بازگشتی نشان می‌دهد که به علت صلب و غیرمنعطف بودن عناوین رشته‌ها در آموزش عالی ایرانْ در موارد بسیاری مهاجران بازگشتی با عدم تطابق رشته اعلامی در گواهی صادره توسط وزارت علوم با اصل رشته و فعالیت خود مواجه شده‌اند. این مسئله از این جهت حائز اهمیت است که افراد تنها بر مبنای گزارش ارزشیابی وزارت علوم از رزومه‌شان می‌توانند در سامانه نور رضوی درخواست خود را برای عضویت در آموزش عالی کشور ثبت نمایند۵. در واقع ساختار سنتی تقسیم‌بندی رشته‌ها در ایران باعث می‌شود افراد در ثبت درخواست خود دچار مشکل شوند. بنابراین توجه و تلاش برای پذیرش نگاه بین‌رشته‌ای و هماهنگ کردن ساختار و مقررات اداری با تغییرات میدان علم از اهمیت بالایی برخوردار است.

از طرف دیگر می‌توان می‌توان گفت اغلب ایرانیان بازگشتی در حوزه‌های فنی و مهندسی مشغول به تحصیل و کار هستند و فارغ‌التحصیلان علوم انسانی، علوم پایه و علوم پزشکی سهم کمتری دارند۶. این در حالی است که همان طور که گفته شد در رویکردهای بین‌رشته‌ای و مسئله‌محور این حوزه‌های دانش از اهمیت بالایی برخوردار هستند. با توجه به رشد و اهمیت یافتن نگاه بین‌رشته‌ای، خصوصا در تحصیلات تکمیلی و در سطح بین‌المللیْ پتانسیل بهره‌مندی از ظرفیت نوآورانه متخصصان بازگشتی برای تاسیس رشته‌های جدید و وارد کردن بینش جدید به دپارتمان‌های موجود در مراکز آموزشی و پژوهشی وجود دارد. همچنین سیاست‌گذاری فعالانه برای تشویق رویکردهای بین‌رشته‌ای خصوصا در رشته‌هایی نظیر علوم پایه و علوم اجتماعی می‌تواند فرهنگ آموزش عالی کشور را تحت تاثیر قرار داده و باعث شود افراد در تعیین مسیر تحصیل خود به نیازهای جامعه توجه کنند و ملاک انتخاب رشته خود را صرفا پرستیژ اجتماعی رشته قرار ندهند. این امر همچنین از این جهت اهمیت دارد که یکی از چالش‌های متخصصان متقاضی بازگشت عدم تناسب رشته تحصیلیشان با نیازهای جامعه است۷.

در انتها می‌توان گفت توجه نهادهای علمی کشور به رویکرد بین‌رشته‌ای و مسئله‌محور می‌تواند جانی‌تازه به فضای علمی کشور بدمد و در حرکت به سمت توسعة پایدار و دانش‌بنیان موثر باشد. به منظور نیل به این هدف توجه به پتانسیل‌های متخصصان بازگشتی و نیز بازبهره‌مندی از تخصص ایرانیان خارج از کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.

 ۱. معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری ریاست جمهوری

۲. قاسمی،‌علی اصغر و امامی میبدی، راضیه(۱۳۹۴) نقش و جایگاه مطالعات میان رشته‌ای در رشد و توسعه علوم انسانی در کشور، فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی

3 .Energy transition                  

  Foulds, C., & Robison, R. (2018). Advancing energy policy: Lessons on the integration of social sciences and humanities (p. 193). Springer Nature.  4

۵. سعیدی، سعیده (۱۴۰۰) تحلیل جنسیتی چالش‌های متخصصان بازگشته به ایران، گزارش موسسه مطالعات اجتماعی-فرهنگی وزارت علوم در همکاری با رصدخانه مهاجرت ایران

۶. سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰

۷. سعیدی، سعیده (۱۴۰۰) تحلیل جنسیتی چالش‌های متخصصان بازگشته به ایران، گزارش موسسه مطالعات اجتماعی-فرهنگی وزارت علوم در همکاری با رصدخانه مهاجرت ایران