بازگشت داوطلبانه، یکی از راهکارهایی است که دولت­ها برای تشویق پناهندگان جهت بازگشت به کشور مبدا به کار می­بندند. ادغام پایدار پناهندگان پس از بازگشت به موطنشان اصلی­ترین هدفی است که کشورهای مقصد و مبدأ پناهندگان دنبال می‌کنند.

بیش از 40 سال است که تعداد قابل توجهی از اتباع افغانستانی آواره کشورهای دیگر شده­اند. طی سال­های گذشته نزدیک به 90 درصد این آوارگان در کشور ایران و پاکستان ساکن شده­‌اند. علاوه بر این بیش از دو میلیون نفر افغانستانی نیز داخل کشور خودشان آواره هستند.

بازگشت داوطلبانه مهاجران افغانستانی به کشورشان حدود دو دهه است که در برنامه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) با همکاری دولت­های ذی مدخل- ایران، پاکستان، افغانستان- قرار گرفته است.

از سال 2002 تا سال 2020 نزدیک به 5 میلیون و سیصد هزار پناهنده افغانستانی براساس برنامه­های بازگشت داوطلبانه (UNHCR) از ایران و پاکستان به افغانستان بازگشته‌اند.  بازنمایی بازگشت پناهندگان بیشتر محدود به اعلام تعداد افراد بازگشتی است و اطلاعاتی در زمینه ارزیابی جنبه­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این برنامه ارائه نشده است.

به دلیل شرایط اقتصادی و امنیتی افغانستان، پناهندگان بازگشتی با مشکلات متعددی روبرو هستند که این موضوع بازگشت پایدار پناهندگان را با چالش جدی روبرو می‌سازد.

بازگشت داوطلبانه، یکی از راهکارهایی است که دولت­ها برای تشویق پناهندگان جهت بازگشت به کشور مبدا به کار می­بندند. ادغام پایدار پناهندگان پس از بازگشت به موطنشان اصلی­ترین هدفی است که کشورهای مقصد و مبدأ پناهندگان دنبال می‌کنند. بازگشت داوطلبانه مهاجران افغانستانی به کشورشان حدود دو دهه است که در برنامه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) با همکاری دولت­های ذی مدخل- ایران، پاکستان، افغانستان- قرار گرفته است. بازنمایی این اقدام بیشتر با بیان تعداد افراد بازگشتی است و اطلاعاتی در زمینه ارزیابی جنبه­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این برنامه بیان نشده است. در این متن کوتاه، اطلاعاتی در زمینه سیر بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغانستانی و دلایل بازگشت مبتنی بر داده‌های برگرفته از کمیساریا ارائه شده است.

بیش از 40 سال است که تعداد قابل توجهی از اتباع افغانستانی آواره کشورهای دیگر شده­اند. طی سال­های گذشته نزدیک به 90 درصد این آوارگان در کشور ایران و پاکستان ساکن شده­‌اند. علاوه بر این بیش از دو میلیون نفر افغانستانی نیز داخل کشور خودشان آواره هستند. ماندگاری چند دهه­ای آوارگان افغانستانی در کشورهای همسایه حکایتگر وضعیت نامطلوب در افغانستان است و بازگشت مهاجران افغانستانی به وطنشان نیاز به تغییر شرایط در کشور افغانستان دارد. از نظر یاوهیاینن و همکاران (2020) بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از ایران بیشتر ماهیت مهاجرت چرخشی  داشته و به­خاطر متناوب بودن این ترددها شاید نتوان آنان را به عنوان مهاجر در نظر گرفت.

بطورکلی تعداد پناهندگان افغانستانی ثبت شده در داخل ایران 951 هزار نفر و تعداد  1.4 میلیون پناهنده افغانستانی نیز در کشور پاکستان ثبت شده است. البته طی سال­های متوالی تعداد پناهندگان افغانستانی ساکن ایران در آمارهای موجود چندان تغییر نکرده است. در عین حال از سال 2002 تا سال 2020 نزدیک به 5 میلیون و سیصد هزار پناهنده افغانستانی براساس برنامه­های بازگشت داوطلبانه (UNHCR) از ایران و پاکستان به افغانستان بازگشته‌اند. در نمودار زیر روند بازگشت پناهندگان افغانستانی از سال 2002 تا 2020  نشان داده شده است.

نمودار1. بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغانستانی  از ایران و پاکستان طی سال­های 2020-2002

منبع: (UNHCR,2021)

در سال 2020 میلادی به دلیل شیوع بیماری کووید 19 برنامه بازگشت به حالت تعلیق در آمد. اما به رغم آن حدود 939 نفر از پناهندگان افغانستانی ساکن ایران به افغانستان بازگشتند. همچنین تعداد 1092 نفر از پناهندگان از کشور پاکستان و 116 نفر از پناهندگان افغانستانی در سایر کشورها به صورت داوطلبانه به افغانستان بازگشتند. بر اساس داده­های موجود حدود 51 درصد از پناهندگان بازگشتی به گروه سنی زیر 17 سال و 46 درصد به گروه سنی 59-18 تعلق دارند که حاکی از آن است که اغلب رجعت کنندگان را گروه سنی جوان تشکیل می‌دهند. پناهندگان پس از ورود به موطنشان به ازای هر نفر 200 دلار (متناسب با منطقه مبدا)، و هزینه­های ایاب و ذهاب را  به عنوان کمک هزینه دریافت می­کنند. علاوه بر این کمک­های نقدی، خدماتی در زمینه غربالگری اساسی سلامت و سوء تغذیه و واکسیناسیون، آگاه سازی از خطر مین، اطلاعات مربوط به ثبت نام در مدرسه و اقامت شبانه دریافت می­کنند. هر چند بازگشت داوطلبانه راه ­حل پایدار برای پناهندگان بشمار می­رود، اما این در حالی است که شرایط زندگی در کشور مبدا مهیا باشد و بازگشت با حفظ امنیت و کرامت برای آنان میسر باشد. در غیر آن، امکان مهاجرت مجدد این گروه سنی جوان به کشورهای دیگر وجود دارد. از نظر یاوهیاینن و همکاران (2020) تا کنون مهاجران پس از بازگشت به افغانستان با چالش­هایی مانند عدم دسترسی به سرپناه مناسب، فقدان امنیت و شرایط دشوار تامین معیشت مواجه بوده­اند. همچنین دولت افغانستان حمایت­ چندانی از مهاجران بازگشتی تا کنون نکرده است. دلایلی این چنین موجب بازگشت مجدد آنان به ایران شده است. بنابراین عدم مهیا  بودن شرایط ممکن است تجربه بازگشت میان مهاجران فاقد مدرک و پناهندگان را مشابه سازد.

در عین حال تعداد پناهندگان بازگشتی به صورت داوطلبانه قابل توجه نبوده است. اما پایداری و ماندگاری همین افراد پس از بازگشت و مهاجرت مجدد آنان نیز چندان روشن نیست. جهت تاکید و اهمیت توجه به این موضوع دلایل بازگشت مهاجران به افغانستان و اینکه پس از بازگشت چه برنامه­ای دارند و چگونه هزینه­های زندگیشان را تامین خواهند کرد بر اساس داده­های موجود از پژوهش کمیساریا در سال 2020 بیان می­شود. هر چند بنظر می­رسد این پژوهش مبتنی بر نمونه­گیری از جامعه هدف است نه تمام شماری، اما قابل تامل و بررسی است. بطور کلی 31 درصد از پناهندگان دریافت بسته­های حمایتی از سوی کمیساریا، 27 درصد دیدار اقوام و 21 درصد امکان بهره­مندی از طرح تخصیص زمین و سرپناه را دلیل علاقمندی به بازگشت اعلام کردند. نکته جالب این است که 34 درصد پناهندگان بازگشتی از طریق طرح بازگشت داوطلبانه، کمک هزینه­های دریافتی خود را صرف خرید مواد خوراکی و نیازهای اولیه زندگی می­کنند. پس از اتمام این کمک هزینه، این افراد در کشور افغانستان نحوۀ تامین منابع مالی خود را اینچنین عنوان کردند: حدود 76 درصد آنان تامین منابع مالی و گذران زندگی خود را از طریق کار و دستمزد روزانه اعلام کردند. 12 درصد هم از حمایت خانواده بهره خواهند برد و 10 درصد هم با قرض گرفتن کار کوچکی برای خود راه­اندازی خواهند کرد. پاسخ به این سوالات و اطلاعات موجود تا حدودی امکان ترسیم شرایط پناهندگان پس از بازگشت را میسر می­سازد. این در حالی است که سیاستگذاران، یکی از راه حل­های مسئله پناهندگی را بازگشت داوطلبانه اعلام می­دارند، در حالی‌که بسترهای همین راه حل را مهیا نساخته­اند. از سوی دیگر کشورهای میزبان این پناهندگان به امید بازگشت داوطلبانه پناهندگان طی این سال­ها برنامه پایداری برای پناهندگانی که چهاردهه است در ایران و پاکستان ساکن هستند به صورت مشخص تدوین نکرده­اند. اگرچه طرح‌هایی همچون طرح «خروج و مراجعت» از سال 1397 برای تشویق به بازگشت پناهندگان افغانستانی از ایران اجرا شده است اما میزان اثرگذاری آن بر بازگشت داوطلبانه پناهندگان مشخص نیست و از سوی دیگر با شیوع ویروس کرونا اجرای این طرح متوقف شده است. لذا کم توجهی به این امر مهم پیامدهای نامطلوبی در پی خواهد داشت و یکی از آنها می­تواند افزایش مهاجران فاقد مدرک در کشورهای همسایه افغانستان با توجه به مهیا نبودن شرایط در کشور مبدا باشد.