گروه مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی رصدخانه مهاجرت ایران

بحران کووید-19 در نخستین ماه­های سال 2020، به بازگشت صدها هزار مهاجر افغانستانی، از کشورهایی مانند ایران، پاکستان و ترکیه دامن زده است. به طوری­که در این سال، رکورد بیشترین بازگشت مهاجران افغانستانی فاقدمدرک شکسته شده است.

طبق برآوردهای سازمان بین­المللی مهاجرت (IOM) در سال 2020 حدود 859 هزار مهاجر فاقدمدرک افغانستانی از ایران به کشور خود بازگشتند که 534 هزار و 313 نفر از آنها بصورت داوطلبانه و 324 هزار و 779 نفر به اجبار به کشور خود ردمرز (دیپورت) شدند.

با اوج گیری ویروس کرونا در ایران، بخشی از مهاجران فاقدمدرک افغانستانی، با وجود وضعیت نامناسب فقر و بیکاری و تداوم درگیری در افغانستان، به دلیل از دست دادن شغل خود و کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی تصمیم به ترک ایران گرفتند.

عمده­ترین مشکلاتی که جمعیت مهاجر بازگشتی در افغانستان با آن مواجه هستند، عبارتند از: محدودیت­های نقل و انتقال پول، دسترسی به امکانات پایه از جمله غذا، آب، سرپناه و امکانات بهداشتی، عدم توانایی در پرداخت هزینه­های بهداشت و درمان.

بحران کووید-19 در نخستین ماه­های سال 2020، به بازگشت صدها هزار مهاجر افغانستانی، به طور داوطلبانه و اجباری (رد مرز)، از کشورهایی مانند ایران، پاکستان و ترکیه دامن زده است. به طوری­که در این سال، رکورد بیشترین بازگشت مهاجران افغانستانی فاقدمدرک شکسته شده است. پیش از این، بیشترین تعداد مهاجران فاقدمدرک بازگشتی از ایران با 805 هزار نفر در سال 2018 به ثبت رسیده بود. طبق برآوردهای سازمان بین­المللی مهاجرت (IOM) در سال 2020 حدود 859 هزار مهاجر فاقدمدرک افغانستانی از ایران به کشور خود بازگشتند که 534 هزار و 313 نفر از آنها بصورت داوطلبانه و 324 هزار و 779 نفر به اجبار به کشور خود ردمرز (دیپورت) شدند. افزایش بازگشت­ها به صورت داوطلبانه نکته قابل توجهی در آمارهای مربوط به بازگشت مهاجران فاقدمدرک محسوب می­شود. در این میان، بیشترین آمار مربوط به بازگشتی­ها از ایران در ماه مارچ (11 اسفند 1398 تا 12 فروردین 1399) با حدود 160 هزار نفر به ثبت رسیده است. پس از اوج گیری آمار مهاجران افغانستانی فاقدمدرکی که در ماه مارچ به کشور خود بازگشتند، در ماه­های بعد از تعداد مهاجران بازگشتی­ کاسته شده و مجددا در ماه­های سپتامبر و اکتبر روند بازگشت، سیر صعودی به خود می­گیرد، به طوری­که در چهار ماهه آخر سال حدود 372 هزار نفر به کشور خود بازگشتند. اما با شروع فصل سرما روند بازگشت این مهاجران نزولی می‌شود. این در حالی است که در طول سال 2020، تعداد مهاجران افغانستانی که از پاکستان به کشور خود بازگشتند، 6 هزار و 701 نفر بوده است. یکی از دلایل پایین بودن آمار بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از پاکستان، سیاست‌های سختگیرانه این کشور در خصوص تعطیلی گذرگاه‌های مرزی خود با کشور افغانستان در برخی از ماه­های سال بوده است.

منبع: گزارش‌های IOM در مورد بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی

مقایسه آمار بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از ایران طی سال ­های 2015 تا 2020 نیز گویای افزایش چشمگیر آمار بازگشتی­ها در سال 2020 است. به طوری­که طی 5 سال گذشته به جز سال 2018، روند بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از ایران روندی ثابت را نشان می­دهد. این روند با خیز قابل توجهی در سال 2018، به حدود 800 هزار نفر رسید که مهم­ترین علت آن را می­توان در بازگشت مجدد تحریم­های ایالات متحده علیه ایران، افزایش مشکلات اقتصادی و در نتیجه کاهش ارزش ریال دانست. این عوامل در سال 2020 در کنار مشکلات ناشی از شیوع ویروس کرونا باعث ثبت رکورد جدید تعداد بازگشتی‌ها از ایران به افغانستان شده است.

منبع: گزارش‌های IOM در زمینه بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی (2015 تا 2020)

گذشته از اثرات فاجعه بار ویروس کرونا بر سلامتی افراد، این همه­گیری همچنین بر اقتصاد ایران که طی چند سال گذشته از تحریم­های ایالات متحده رنج می­برد، اثرات زیادی قابل توجهی بر جای گذاشته است. این وضعیت به معنای از دست دادن فرصت­های شغلی برای کارگران مهاجر افغانستانی نیز محسوب می­شود. به علاوه بخشی از مهاجران فاقدمدرک، با وجود وضعیت نامناسب فقر و بیکاری و تداوم درگیری در افغانستان، به دلیل از دست دادن شغل خود و کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی تصمیم به ترک ایران گرفتند.

طبق مطالعات مرکز مهاجرت ترکیبی[1] (MMC) در سال 2020، گسترش ویروس کرونا گذشته از کاهش فرصت­های شغلی مهاجران بازگشتی در افغانستان، باعث اختلال در سلامت روان در میان برخی از آنها شده است. چرا که بسیاری از آنها در دسترسی به خدمات بهداشت و درمان در کشور خود با مشکل مواجه گشته­اند. از جمله عمده­ترین مشکلاتی که جمعیت مهاجر بازگشتی در افغانستان با آن مواجه هستند، می­توان به محدودیت­های نقل و انتقال پول، دسترسی به امکانات پایه از جمله غذا، آب، سرپناه و امکانات بهداشتی، عدم توانایی در پرداخت هزینه­های بهداشت و درمان اشاره کرد. بروز چنین مشکلاتی برای مهاجران بازگشتی، به منزله­ی بازگشت مجدد به ایران است که این امر به قاچاق مجدد مهاجران فاقدمدرک به ایران دامن خواهد زد. چرا که مهاجران افغانستانی، برای جستجوی زندگی و آینده­ی بهتر و همچنین بهبود وضعیت معیشت خود، مجددا اقدام به مهاجرت به ایران و پاکستان و یا دیگر کشورها خواهند نمود.

[1] Mixed Migration Centre