مهاجرت از افغانستان به ساير كشورها به عنوان یکی از مهم ‌ترین و بزرگ ‌ترین جریانات مهاجرتی در طول تاريخ بوده است.نزدیک به چهار دهه است که کشور ایران میزبان مهاجران افغانستانی می‌باشد و هم اکنون نیز نسل سوم و چهارم مهاجران افغانستانی در کشور ایران زندگی می‌کنند. اگر چه در طول تاريخ مهاجرت‌هایی از افغانستان به ایران انجام می شده که این مهاجرت‌ها به صورت موقت برای سفرهای زیارتی و یا به منظور اشتغال انجام می شده است. اما تحولاتی  که در سال‌های بعد در افغانستان رخ داد از جمله تجاوز شوروی به خاک افغانستان، جنگ‌های داخلی، حضور طالبان، مسائل اقتصادی و سایر مسائل، باعث افزایش جریان مهاجرتی افغانستانی‌ها در طی آن سال‌ها شد. اما عمده این جابه جایی و مهاجرت‌ها به سمت دو کشور همسایه، یعنی ایران و پاکستان  بوده است.

پس از سقوط دولت اشرف غنی و فرار مردم افغانستان به سمت کشورهای دیگر و به خصوص کشورهای همسایه علاوه بر چالش‌‌های امنیتی، قاچاق مواد مخدر، تروریسم، فقدان تشکیل دولت فراگیر، نبود فضا برای کار و اشتغال و تحصیل و حقوق زنان مسئله مهم دیگر به بحران مهاجرت افغانستان باز می‌گردد. لذا بحران مهاجرت به طریق اولی چالش‌هایی را در این مدت برای همسایگان این کشور به دنبال داشته است. با توجه به این مسائل می‌توان چنین اظهار داشت که از جمله اولویت‌های همکاری کشورهای همسایه، کنترل و مدیریت بحران مهاجرت مردم افغانستان است. چرا که علاوه بر تبعات فرهنگی و اجتماعی حضور مهاجران افغانستانی در دیگر کشورها، چالش‌های امنیتی و حتی بهداشتی و سلامتی نيز برای كشور ميزبان وجود دارد. به ویژه که کنترل دقیقی روی ورود مهاجران افغانستانی به دیگر کشورها وجود ندارد.از این رو هر فرد با هر نگرشی و با هر وضعیت جسمی و سلامتی می‌تواند وارد مرز سایر کشورها شود.

از سویی دیگر کشور ایران اکنون که در دوران تحریم و تقابل با سیاست فشار حداکثری در شرایط سخت اقتصادی و معیشتی به سر می‌برد، افزایش حضور مهاجران افغانستانی یک مسئله جدی اقتصادی برای دولت محسوب می‌شود. به هر حال در طول مدتي که از احیای حکومت طالبان در افغانستان می‌گذرد، هزاران مهاجر از افغانستان وارد ایران شده است. در حال حاضر بيشترين تعداد اتباع خارجي در کشور ایران متعلق به اتباع افغانستاني می‌باشد. یکی از مشکلات عمده در مواجهه با مدیریت امور مهاجرین افغانستانی، به خصوص پس از تحولات اخیر کشور افغانستان، عدم وجود آمار دقیق و قابل اتکا از تعداد مهاجرین غیرقانونی است. از این رو، با توجه به افزایش تعداد مهاجرین غیرمجاز افغانستانی در کشور، اجرای طرح‌های شناسایی و سرشماری اتباع غیرمجاز هم در گذشته و هم در حال حاضر از موثرین گام‌های دولت ایران در راستای ساماندهی وضعیت مهاجرین غیرمجاز در کشور به شمار می‌رود.

در طول سال‌های پس از انقلاب، تعداد مهاجرین افغانستانی در کشور افزایش ‌یافته ‌است.اما آمار رسمي از تعداد دقيق آنها در كشور ايران وجود ندارد. براسـاس پیش بینـی کمیسـاریا در سال 2020 حدود دو میلیـون مهاجـر فاقد مـدرک در ایـران حضـور داشته‌اند کـه بخـش عمـده آنهـا را کارگـران فصلـی تشـکیل مي‌دادند. اما پس از بحران های ناشی از سقوط دولت افغانستان در آگوست 2021 و مهاجرت خیل عظیمی ازاتباع افغانستانی به ایران این تعداد افزایش یافته است اما اکنون آمار مشخصی از آنها در دسترس نیست.

مرکز آمار ایران [1] در سال 1395 در گزارشی تعداد مهاجرین قانونی افغانستانی در ایران را یک میلیون و 583 هزار و 979 نفر، حدود 96 درصد کل اتباع خارجی در ایران اعلام نمود. همچنین بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط کمیساریای عالي سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR) در ایران، ازمجموع جمعیت سه میلیونی اتباع افغانستانی در ایران، 780 هزار پناهنده، 2.1 تا 2.25 میلیون مهاجر فاقد مدرک و 586 هزار نفر دارای گذرنامه هستند و توزیع جغرافیایی اتباع افغانستان در ایران تحت تاثیر قانون مناطق ممنوعه برای اتباع خارجی در ایران قرار دارد که بر اساس این قانون سکونت و تردد در برخی استانها ممنوع می باشد. با این وجود تعداد اتباع افغانستانی در مناطق شهری ایران یک میلیون و 242 هزار و 332 نفر و در مناطق روستایی ایران 340 هزار و 968 نفر است. 78.5 درصد اتباع افغانستانی در مناطق شهری و 21.5 درصد در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. ضمن اینکه سکونت گاه هایی مختص پناهندگان در ایران تحت عنوان مهمانشهر وجود دارد که عده‌ای از پناهندگان افغانستانی از زمان مهاجرت به ایران، در این مکان‌ها زندگی می‌کنند.

تعداد پناهندگان افغانستانی در ایران (1980-2020)

منبع: (UNHCR Data Finder, retrieved 28 May 2021) به نقل از رصدخانه مهاجرت ايران 1400

 

تعداد اتباع افغانستانی ساکن در مناطق شهری و روستايي به تفکیک استان در سال 1395

منبع: (مرکز آمار ایران، 1395 به نقل از رصدخانه مهاجرت ايران1400)

این تصمیم یکی از گام ‌های مهم دولت در راستای سامان ‌دهی به وضعیت مهاجران غیر متعارف و فاقد مدرک در کشور محسوب می‌شد. به این ترتیب هر خانواده افغانستانی بدون مدرک پس از ثبت نام یک کد خانوار و یک کد اختصاصی دریافت می کرد. با انجام این طرح، خانواده‌های دارای کد اختصاصی به تدریج بیشتر قابل شناسایی بودند و از مهاجران جدیدالورود تفکیک می شدند. همچنین این سرشماری برآورد تعداد مهاجرین در سن اشتغال امکان پذیر می‌کرد. لازم به ذکر است این برگه های سرشماری و کدها به عنوان مدرک رسمی جهت انجام امور اداری همچون باز کردن حساب بانکی، رفتن به دانشگاه و ... محسوب نمی شد.

به تدریج در سالهای بعد از اجرای طرح سرشماری اتباع غيرمجاز تصمیمات جدیدی اتخاذ گردید و تاثیراتی در سایر طرح ها گذاشت. یکی از این طرح ها مربوط به آموزش و پرورش بود که در خصوص ثبت نام دانش آموزان فاقد مدرک قانونی بود. در سال 1394 در پیامی از سوی مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه "هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به ‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل باز بمانند و دانش آموزان فاقد مدرک نیز در مدارس ایرانی ثبت‌نام شدند". با دریافت برگه های حمایت تحصیلی و ثبت مشخصات خانواده های دانش آموزان در واقع آماری از این خانواده های فاقد مدرک قابل دسترسی بود.

اما پس از دوره های سرشماری و از سال سوم اجرای این طرح تغییراتی در اجرای آن به وجود آمد، به این صورت که بخشنامه‌ای از سوی اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور صادر شد که نشان می داد تنها دو گروه شامل برگه حمایت تحصیلی می‌شوند:

طبق دسته بندی این دو گروه اجازه تحصیل دانش آموزان افغانستانی منوط به داشتن برگه سرشماری می شد و دانش ‌آموزاني که پس از دوره سرشماری وارد ایران می شدند و یا اگر در طرح سرشماری شرکت نکرده بودند، امکان دریافت برگه حمایت تحصیلی و تحصیل در مدارس دولتی را نداشتند.

داشتن این برگه های دارای کد اختصاصی که اتباع غيرمجاز در طرح سرشماری دریافت کرده بودند، همچنین برای برخورداری از تخفیف جهت پرداخت مبلغ پاسپورت الکترونیکی مورد استفاده قرار می گرفت که مهاجرین آن را از سفارت افغانستان و نمایندگی‌های کنسولگری در مشهد و زاهدان دریافت می کردند. برای مثال داشتن برگه‌های دارای کد اختصاصی خانوار یا کارگری بیانگر این بود که این افراد چند مدت است که در ایران زندگی می کنند نه اینکه صرفا برای رفتن به کشورهای دیگر به ایران آمده‌اند و پاسپورت دریافت می‌کنند.

در روزهای آغازین بحران افغانستان و آغاز مهاجرت اجباری مردم از مرزهای افغانستان، كشور ایران اعلام کرد كه قصدی برای ایجاد اردوگاه برای مهاجران جدیدالورود ندارد. سیاست ایران، اقامت این افراد در میان مردم تا تایید درخواست‌های اقامت، یا انتقال آنها به مرز بوده است. ضمن اینکه در این راستا مدیرکل وقت امور اتباع و مهاجرین خارجی تاکید کرد که ایران برای پذیرش مهاجران و آوارگان جدید اردوگاه فراهم نکرده و پیش بینی نمی شده که فضای افغانستان طوری باشد که موج آوارگی و مهاجران جدید به سمت ایران حرکت کنند. بنابراین تمهیدات زیادی در این مورد صورت نگرفت. با این حال با توجه به فضای حاکم بر رسانه‌ها و جامعه در خصوص فرار مردم افغانستان به سمت ایران این موضوع به یک چالش جدی در حوزه اتباع خارجي در كشور تبديل شد.

با این حال با گذشت تقریبا  نه ماه از سقوط دولت افغانستان و در پی آن عدم موفقیت طالبان برای تشکیل یک دولت فراگیر و همه شمول و به دنبال آن افزایش فقر اقتصادی، بیکاری، تورم، احساس ناامنی، نبودن سیستم دولتی با ساز و کار قانونی واضح، ممنوعیت تحصیل دختران کلاس ششم به بالا، نقض قوانین بشری، نادیده گرفته شدن حقوق زنان و سایر مسائل، مهاجرت اجباری روزافزون مردم افغانستان به کشورهای همسایه همچنان ادامه دارد که این امر عمدتا از طریق قاچاق و راه‌های غیر قانونی انجام می‌شود. بنابراین مسئله اصلی این نیست که در شرایط کنونی، حضور اتباع خارجی در کشور می‌تواند هزینه‌هایی افزون بر هزینه‌های معمول پذیرش آوارگان به همراه داشته باشد. موضوع این است که نگرانی‌هایی در خصوص ورود اعضای گروه‌های تندرو و شاخه‌های تروریستی نزدیک به طالبان در میان آوارگان وجود دارد و این موضوع بخصوص در شرایط فعلی می‌تواند موجب افزایش نگرانی های امنیتی برای کشور باشد.

پس از اجرای طرح اجازه تحصیل دانش آموزان افغانستانی فاقد مدرک در مدارس دولتی و طرح های سرشماری طی سالهای 1395-96، اعلام خبر طرح سرشماری و شناسایی همه مهاجرين افغانستانی غیر مجاز در نشست کمیسیون ساماندهی اتباع و مهاجرین خارجی یکی از مهم ترین گام‌هاي دولت در زمینه ساماندهی وضعیت مهاجران فاقد مدرک در ایران محسوب می شود. این تصمیم پس از سقوط دولت اشرف غنی در افغانستان در آگوست 2021، بحران های ناشی از آن و مهاجرت اجباری هزاران نفر به کشور ایران گرفته شده است و از طرفی شفاف نبودن سیاست دولت ‌سازی طالبان و بی‌توجهی جامعه جهانی نسبت به بحران داخلی افغانستان نشان می‌دهد که بحران این کشور در حال گسترش است و به سمت کشورهای اطراف و همسایه به خصوص ایران و پاکستان کشیده شده است.

طرح شناسايي اتباع غيرمجاز افغانستاني- 1401 در سه گروه در دفاتر كفالت انجام می شود: گروه نخست بازشماري افراد داراي سربرگ سرشماری از سال‌های 1395 تا 1396 گروه دوم افراد غيرمجازی كه از تاريخ 5 / 8 / 1400 معرفي‌نامه واكسيناسيون از دفاتر كفالت اخذ نموده‌اند و در سرشماری‌های سال 1395 تا 1396 شركت کرده‌اند و گروه سوم افراد غيرمجاز و فاقد مدركي كه در هيچ كدام از طرح‌هاي سرشماری شركت نكرده‌اند. بر اساس اين طرح، اين دسته از مهاجرین می‌توانند به دفاتر کفالت استانداری‌ها و يا دفاتر پيشخوان دولت برای ثبت نام در این طرح مراجعه کنند.

قابل یاد آوری است که جهت پوشش همگانی مهاجرین فاقد مدرک افغانستانی در طرح شناسایی و همچنین برای دستیابی به آمار جامع تر حاصل از این طرح، در تمام استانهای ایران امکان ثبت نام میسر مي‌باشد. برای مثال در استانهایی که به لحاظ قانونی تردد، اشتغال یا سکونت اتباع خارجی در آنها ممنوع اعلام شده اما چون این ممنوعیت در سالهای بعد از سکونت گزینی اتباع خارجی وضع شده، به دلایلی هنوز عده ای از اتباع خارجی به صورت مجرد یا خانواده در همان استانها ساکن هستند، افراد می‌توانند به دفاتر پیشخوان مراجعه کرده و ثبت نام کنند.

با توجه به ورود هزاران مهاجر افغانستانی فاقد مدرک به ایران پس از بحران های اخیر کشور افغانستان، چالش های مهاجرین در کشور طبعا بیش از پيش بر زندگی مهاجرین در داخل تاثیر خواهند گذاشت و با توجه به چالش‌های مذکور در زمینه درمانی، اقتصادی، امور بانکی و... در شرایط کنونی این مشکلات و محدودیت ها بیشتر خودنمایی خواهند کرد. به عنوان نمونه، پس از موج جدید ورود اتباع افغانستانی به ایران و افزایش مهاجرین فاقد مدرک و با توجه به اینکه نیاز به خدمات بهداشتی و سلامتی از اساسی ترین نیازهای بشر است، انتظار می‌رود نیاز به این خدمات بیش از پیش به یک چالش جدی هم برای اتباع افغانستانی و هم برای دولت میزبان تبدیل شود و مشخص نبودن تعداد مهاجرین فاقد مدرک و توزیع دقیق جغرافیایی آنها، برآورد کردن ظرفيت و هزینه‌های خدمات بهداشتی براي مهاجرین چالش‌هايي را در حوزه برنامه ریزی براي دولت ایجاد ‌کند. از طرفي ديگر، با توجه به شرایط اقتصاد کنونی كشور و افزایش ورود مهاجرین افغانستان به ایران در حالی که كشور از شرایط سخت ناشی از تحریم‌های اقتصادی و به دنبال آن تورم شدید، بیکاری و سایر محدودیت‌های ناشی از آن رنج می برد، عدم کنترل و ساماندهی مهاجرین تازه وارد ممکن است شرایط را برای دولت پیچیده تر كرده و همچنین نارضایتی هایی را بین جامعه مهاجر و غیر مهاجر چه از لحاظ اقتصاد و بازار کار و چه از لحاظ ادغام اجتماعی و فرهنگی به وجود آورد و همزیستی مسالمت آمیز و تاب آوری را برای هر دو قشر خدشه دار کند.

از اين رو اجرای طرح‌های شناسایی، سرشماری و یا بازشماری، گردآوری آمار و اطلاعات از جمعیت آوارگان و مهاجران افغانستانی وارد شده به کشور در این مدت، اقدامی لازم و ضروری به منظور شناخت ویژگی‌های جمعیت شناختی، بررسی وضعیت سکونت آنها، واکسیناسیون و وضعیت بهداشتی، بررسی شرایط اقتصادی، چگونگی ادغام اجتماعی، تغییر در بافت جوامع مهاجر و غیر مهاجر است. از طرفی تهیه این اطلاعات مورد نیاز برای برنامه‌ریزی‌های آتی دولت با توجه به بحران غذایی جهانی بخصوص به دلیل بحران جنگی اوکراین و به دنبال آن کمبود و افزایش قیمت گندم و سایر مواد غذایی که چالش‌های جدیدی را در سطح بین الملل و برای بسیاری کشورها ایجاد کرده است. در این راستا برنامه ریزی دولت برای ایجاد تغییراتی در توزیع اقلام غذایی در سطح کشور و چگونگی برخورداری اتباع خارجی از این تمهیدات، دارای اهمیت مضاعف است.

از سوی دیگر با توجه به اینکه آخرین سرشماری نفوس و مسکن ایران در سال 95 صورت گرفته است و از آنجایی که در این بازه زمانی تا کنون، كشور ايران تحت تأثیر بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا، تحریم‌های اقتصادی و غيره فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده است، نیاز به بروز رسانی و ارائه داده های آماری جدید توسط مرکز آمار بیش از پیش احساس می‌گردد، طبعا، بدست آوردن یک آمار دقیق و جامع از نرخ بیکاری جمعیت، نرخ رشد جمعیت، وضعیت ازدواج، نرخ موالید، نیروی فعال و و سایر شاخص‌های مهم اقتصادی و اجتماعی، کمک شایانی در تصمیم گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های پیش رو برای مردم مهاجر و غیر مهاجر دارد.

پس از چند دهه از حضور مهاجرین افغانستانی در ایران این کشور با جمعیتی از مهاجرین روبرو بوده است که سال های زیادی در این کشور زندگی کرده اند و بازگشت اجباري بخشی از این افراد که به نسل سوم مهاجرین تعلق دارند و دارای اشتراکات اجتماعی و فرهنگی زیادی با هم نسل های ایرانی خود هستند، امري دشوار است. سیاست‌های ایران در خصوص مهاجرين و اتباع خارجي از اوایل دهه ۹۰ کمی منعطف‌ تر شد ولی همچنان سیاست غالب، سیاست تشويق به بازگشت مهاجرین به وطن شان است.

اما با توجه به موضوع اخير در خصوص افزايش مهاجرين جديدالورود به كشور، اطلاع از تعداد مهاجرین فاقد مدرک امری مهم و ضروري در راستای مديريت جريان ورود مهاجران به كشور است. چرا كه هر اندازه وضعیت مهاجرین در کشور رسمی و قانونی بوده و بر وضعیت آن‌ها نظارت شود، مديريت و ساماندهي آنها راحت‌تر می شود. در غیر این صورت با طرد شدن آنها از طرف جامعه ميزبان و به عنوان دیگری خطاب شدن، وضعیت زندگی آنها پیچیده تر شده و این احساس ازخود بیگانگی و حاشیه نشینی در بین مهاجران، طی شدن مراحل ادغام اجتماعی را با کندی مواجه می کند.

بنابراین مسئله شناخت چالش ها و فرصت های حضور مهاجران با نوع رويكرد دولت و سياست‌هاي وي ارتباطی مستقیم دارد. اگر رویکرد دولت همچنان بازگرداندن مهاجرین به صورت اجباري باشد، این رویکرد در آینده می‌تواند تبعاتی منفی در تصمیم گیری ها و اجرایی شدن طرح های مربوط به مهاجرین به خصوص پروسه طرح شناسایی و سرشماری مهاجرین فاقد مدرک داشته باشد. از جمله اينكه برخي از مهاجران غيرمجاز به دليل ترس از شناسايي و دستگيري و ديپورت توسط دولت، از ثبت نام در طرح سرشماری امتناع مي‌ورزند. چرا كه برخي از مهاجران غيرمجاز در گذشته و دولت پیشین افغانستان دارای مشاغل یا موقعیت‌هایی بوده اند که به واسطه آن تصور می کنند بازگشت به افغانستان در شرایط کنونی برای آنها خطر جانی دارد و یا همچنین قشر مجردها که اکثرا به دلایل معیشتی و اشتغال به ایران مهاجرت کرده اند. بنابراین اقدام راهبردی برای مشارکت حداکثری مهاجرین فاقد مدرک در طرح شناسایی و سرشماری، استفاده از سیاست‌های تشویقی و اعتمادسازی است.

حضور مهاجرین در کشور مقصد دارای پیامدها و بازتاب های مختلف طبیعی، زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غيره می‌باشد . ورود غيرقانوني افراد به مرزهاي يك كشور، بازتاب‌ها و چالش‌هاي مختلفي را برای كشور و جامعه ميزبان به همراه دارد. کشور ایران پذیرای تعداد زيادي از مهاجرین افغانستانی به خصوص پس از بحران‌های اخیر این کشور بوده است. حضور این مهاجران دارای تأثیرات فراوانی از بُعد اجتماعی و فرهنگی در كشور خواهد بود که ضرورت دارد بازتاب های آن مورد بررسی قرار گرفته و همچنین تأثیرات آن بر تصمیم گیری های دولت، مورد سنجش قرار گیرد. بنابراین انجام طرح شناسایی و سرشماری اتباع غیرمجاز پیش از اجرای طرح سرشماری عمومی نفوس و مسکن می‌تواند اطلاعات مفیدی را در اختیار برنامه‌ ریزان و سیاستگذاران حوزه مهاجرت قرار دهد و از سویی با در نظر گرفتن تدابیر جهت کنترل ورود و خروج مهاجران جدید و با ایجاد پایگاه یا اردوگاه هایی در ورودی مرزها، دولت می تواند با دید بسیار جامع و وسیع تر به اتخاذ برنامه ریزی‌های راهبردی و هدفمندانه بپردازد.

با توجه به اینکه پدیده مهاجرت امروزه بسیاری از کشورهای جهان را درگیر خود کرده اما با این حال کشورها می‌توانند با برنامه‌ریزی و استراتژی های مناسب در زمینه تحلیل علل اقدام کرده و راهکارهای تبدیل چالش‌ها به فرصت را بدست آورند. برای مثال با سرشماری افراد می توان به یک برآورد از تعداد افراد دارای سواد و فاقد سواد، سطح تحصیلات آنها، افراد داری مهارت و حرفه در کارهای مختلف، افراد ماهر و غیر ماهر و غيره به یک دسته بندی مشخص‌تری رسید.

در خصوص طرح سرشماری همچنین بهتر است از همان ابتدا نظارت و کنترل مرتب بر نحوه ی اجرایی شدن طرح توسط نهادهای ذیربط در استان‌های مختلف انجام گیرد تا چالش‌ها و فرصت‌ها در طول مدت سرشماری افراد، شناسايي شود تا در زمان مناسب قابل پیگیری و حل باشد. چرا که عملی شدن طرح با توجه به نسبت تراکم مهاجرین در هر استان ممکن است نیاز به برنامه ریزی متفاوت داشته باشد. برای مثال در استانهایی مثل استان سیستان و بلوچستان، کرمان، اصفهان، یزد، خراسان، تهران و... که تراکم مهاجرین بیشتر است ممکن است چالش ها، محدودیت یا موانع متفاوتی با استانهای دارای جمعیت کمتر مهاجرین داشته باشند و همچنین پیش بینی می شود نهادها و دفاتر دولتی برای سهولت پروسه ثبت نام و مشارکت مهاجرین افغانستانی فاقد مدرک در طرح سرشماری در مناطق مذکور، نیاز به ظرفیت سنجی و تهیه امکانات بیشتری داشته باشند.

[1] سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران سال 1395