اثر تحریم‌های بین المللی بویژه افزایش نرخ ارز، موجب افزایش میل به مهاجرت و کاهش امکان اقدام عملی برای مهاجرت‌های بین‌المللی (به ویژه مهاجرت‌های تحصیلی) در میان دانشجویان ایرانی شده است. با این حال، پدیده مهاجرت دانشجویان، محدود به وضعیت امروز جامعه ایران نیست و بنوعی می توان گفت که کشور ایران سال‌هاست دست به گریبان این چالش است. در این میان باید توجه داشت که دانشجویان، آینده سازان و سرمایه‌های اصلی کشور هستند. سرمایه‌هایی که هزینه هنگفتی بابت آنها صرف شده و در مواردی بدون اینکه از نتایج سرمایه گذاری های صورت پذیرفته به درستی استفاده شود، آنها از کشور خارج شده و بدین ترتیب  بهره و سودمندی آنها نصیب کشورهای گیرنده بخصوص کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی می شود. البته این مسئله به مذاق حال بسیاری از جوامع دانشجو پذیر خوش آمده و آنان را به سمت بکارگیری سیاستها و راهبردهای رقابتی برای جذب  بیشتر دانشجویان خارجی از کشور ایران سوق داده است.

همزمان که کشورهای پیشرفته کمر همت به جذب دانشجویان و جوانان کشورهای در حال توسعه بسته‌اند، بسیاری از جوانان نیز آوای دلنواز تحصیل در خارج از کشور را شنیده‌اند و به دنبال راهی برای محقق ساختن این رویای شیرین می‌گردند. دلایل گوناگونی برای ترک میهن و ادامه تحصیل در خارج توسط دانشجویان ایرانی وجود دارد. بر اساس نتایج پیمایش سنجش میل به مهاجرت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی در سال 1397 توسط رصدخانه مهاجرت ایران که 925 نفر در آن شرکت کرده‌اند، از میان 30 عاملی که در دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی برای مهاجرت انگیزه ایجاد می‌کنند، ناامیدی از اصلاح امور کشور، سطح درآمد و عدم تناسب آن با هزینه‌ها، امکان پیشرفت شغلی و نظم و قانون‌مداری جامعه در کشور مقصد، علاقه به کسب سابقه تحصیلی یا کاری در خارج از کشور، شایسته سالاری، امکان یافتن شغل و میل به تجربه زندگی در خارج از کشور، به ترتیب هشت عامل اصلی هستند. شایان ذکر است که بیش از نیمی از پاسخ دهندگان اظهار داشته‌اند که تحریم بودن ایران، در آنان برای مهاجرت انگیزه ایجاد می‌کند. به نحوی که اگرچه پیش از تحولات اقتصادی در سال‌های 1397 و 1398 بواسطه بازگشت تحریم‌ها، حدود 30 درصد از دانشجویان تمایل به مهاجرت داشته‌اند، اما این تحولات منجر به افزایش این میل تا 63 درصد شده است. با این وجود، باید در نظر داشت که میان میل به مهاجرت و اقدام به مهاجرت تفاوت بسیار زیادی است. بسیاری از مردم در اقصی نقاط جهان، سودای مهاجرت را در سر دارند، اما سهم کمی از آنان به برنامه‌ریزی و اقدام عملی در این مسیر می‌پردازند. چرا که در برخی موارد، یک عامل انگیزاننده که میل به مهاجرت را در میان دانشجویان تقویت می‌کند، می‌تواند در عین حال مانعی بر سر مهاجرت‌های تحصیلی نیز باشد. برای مثال، همین تحریم‌ها از یک دیدگاه عاملی انگیزاننده برای مهاجرت در میان دانشجویان هستند و میل به مهاجرت را در آنان تقویت می‌کنند، اما با زاویه دید دیگری، یکی از موانع مهاجرت‌های تحصیلی به شمار می‌آیند که موجب کاهش اقدام عملی برای مهاجرت می‌شوند.

شکل 1- اثر تحریم‌ها بر رویای تحصیل در خارج از کشور

شمشیر دولبه تحریم چگونه عمل می‌کند؟

علیرغم اینکه ظاهراً تحریم‌های اقتصادی علیه کشور ایران اثری بر مهاجرت‌های تحصیلی ندارند، اما به صورت غیرمستقیم و به واسطه اثرگذاری بر نرخ ارز، بر افزایش میل به مهاجرت و کاهش اقدام عملی برای مهاجرت تأثیر دارند.

ایران از سال 1358 تحت تحریم‌های یک‌جانبه‌ی ایالات متحده آمریکا قرار داشته و با توجه به این که متقاضیان نفت ایران را به صورت عمده، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و شرق آسیا تشکیل داده‌اند، تأثیر قابل توجهی بر میزان دریافتی‌های ارزی ایران نداشته و از این جهت ذخایر ارزی ایران را با شوک قابل ملاحظه‌ای مواجه نکرده است. اما از سال 1391 دامنه و وسعت این تحریم‌ها گسترش یافته است، به طوری که تحریم‌های مذکور علاوه بر تحریم‌های یک‌جانبه ایالات متحده آمریکا، تحریم‌های اتحادیه اروپا، همراهی و مشارکت کشورهای شرق آسیا، حوزه خلیج فارس و همچنین تحریم‌های مصوب در شورای امنیت سازمان ملل را نیز شامل شده است. افزون بر این، نوع تحریم‌هایی که از سال 1391 اعمال شده‌اند نیز با تحریم‌های قبل از سال 1391 بسیار متفاوت بوده و تحریم بانک مرکزی، بانک‌های تجاری، تحریم صادرات نفت و مسدود شدن دارایی‌های دولت ایران در بانک‌های خارجی را نیز در بر گرفته است. به عبارت دیگر، تحریم‌های اقتصادی 1391 به بعد، به صورت هوشمند و آگاهانه با این هدف اعمال شده‌اند که اقتصاد ایران را از کانال وارد آوردن تکانه منفی به صادرات نفتی و تحت تأثیر قرار دادن بودجه‌ی دولت و سپس سرایت آن به بازار ارز آسیب‌پذیر کنند. به این ترتیب، تحریم‌های 1391 به بعد نرخ ارز را در سطح وسیعی تحت تأثیر قرار داده‌اند و از این طریق، بر دانشجویان ایرانی خواهان و یا مشغول به تحصیل در خارج از کشور اثرگذار بوده‌اند.

بر اساس نتایج پیمایش مذکور توسط رصدخانه مهاجرت ایران، نوسانات نرخ ارز در سال‌های اخیر، به شدت بر کاهش امکان تأمین نیازهای دلخواه، کاهش تناسب درآمد و هزینه زندگی، کاهش امیدواری نسبت به آینده، کاهش امنیت روانی، کاهش توان برنامه‌ریزی برای آینده و کاهش امکان تأمین نیازهای ضروری از جمله ازدواج و تحصیل اثرگذار بوده است. جملگی این موارد، منجر به آن می‌شود که رویای تحصیل در دانشگاه‌های بزرگ، داشتن شغل مناسب و آینده‌ای درخشان، پیشرفت کاری و زندگی مرفه و… در یک کشور خارجی در سر دانشجویان جوان شکل گیرد و تمایل برای ترک وطن به اندازه‌ای قوی شود که رویایش از واقعیتش شیرین‌تر شود!

در عین حال، با نوسانات نرخ ارز در ایران، سرنوشت دانشجویان برای اقدام به تحصیل در دانشگاه‌های خارجی دچار مشکل شده است. این مسئله، یکی از چالش‌های اساسی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور است. نوسان نرخ ارز یکی از چالش‌هایی است که تقریبا در تمام مراحل، از پیش از دریافت پذیرش گرفته تا مراحل دریافت پذیرش و حین تحصیل و حتی بعد از فارغ التحصیلی گریبان‌گیر دانشجویان می‌شود.

نوسانات قیمت ارز در مرحله قبل از دریافت پذیرش اغلب به صورت افزایش هزینه‌ آزمون‌های زبان بین‌المللی و افزایش هزینه‌های ارزیابی و پوشش هزینه‌های روند پذیرش در دانشگاه و یا کالج مورد نظر نمایان می‌شود که شامل هزینه‌ی بررسی رزومه تحصیلی و… می‌باشد.

علاوه بر این، دانشجویان ایرانی که بعد از تحمل سختی‌ها و مشکلات بسیار زیاد برای اخذ پذیرش از یکی از دانشگاه‌های خارجی با نوسانات نرخ ارز و افزایش قیمت دلار مواجه می‌شوند، برای تأمین هزینه‌های تحصیل خود از جمله شهریه دانشگاه، هزینه مسکن و حتی هزینه زندگی با مشکل مواجه می‌شوند. چرا که بسیاری از دانشجویان و خانواده‌های آن‌ها بر اساس قیمت ارزهای خارجی، دانشگاه و کشور مقصد خود را برای تحصیل انتخاب می‌کنند، اما نوسانات و افزایش ناگهانی قیمت ارز، با توجه به هزینه بالای زندگی و تحصیل در كشورهای خارجی، آن‌ها را با مشکلاتی مواجه می‌سازد. نوسان نرخ ارز به اشکال دیگری نیز بر دانشجویان ایرانی خارج از کشور تأثیر می‌گذارد. برای مثال، هزینه بلیط هواپیما از ایران به مقصد مهاجرتی این دانشجویان در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری یافته است که دانشجویان را مجبور می‌کند تا کمتر به دیدار خانواده‌های خویش روند و این مسئله به خودی خود می‌تواند منجر به دامن زدن به مسائل عاطفی ناشی از دوری از خانواده برای این افراد شود و ناخواسته ارتباط آنان را با کشور مبدأ کمرنگ کند. این مشکل همچنین دانشجویان بورسیه‌ای را که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند و نوسانات قیمت ارز تعهدات دولت را نسبت به آن‌ها متزلزل کرده است، تحت تاثیر قرار می‌دهد.

شکل 2- اثر نوسانات نرخ ارز بر دانشجویان ایرانی خارج از کشور در مراحل مختلف از فرآیند مهاجرت تحصیلی

مجموعه این مشکلات و چالش‌ها، بسیاری از دانشجویان ایرانی را علیرغم میل به تحصیل در یک دانشگاه خارجی، در مراحل ابتدایی از فرآیند اپلای از رفتن منصرف می‌کند و یا در صورتی که دارای پذیرش از یکی از دانشگاه‌های خارجی باشند، مسائل و مشکلات دوچندانی برایشان به وجود می‌آورد.

با این شمشیر دو لبه چه باید کرد؟

پر واضح است که کشور ما همانند هر کشور دیگری باید رویکرد خود را در قبال مسئله خروج دانشجویان مشخص کند. رویکرد کشور می‌تواند در یکی از دو سر طیف زیر قرار گیرد. متناسب با این که کشور تا چه میزان خواهان بکارگیری رویکرد چرخش نخبگان است، می‌توان موانع خروج دانشجویان از جمله نوسانات نرخ ارز را برطرف نمود.

شکل 3- طیف رویکردهای یک کشور در قبال خروج دانشجویان

هر پدیده‌ای دارای محاسن و معایبی است. خروج دانشجویان برای تحصیل در دانشگاه‌های خارجی نیز از این قاعده مستثنی نمی‌باشد. در گذشته نگاه یک طرفه‌ای نسبت به خروج دانشجویان از کشور وجود داشت که منجر به برخوردهای مبتنی بر راهبرد بازدارندگی نسبت به این پدیده می‌شد. اما نحوه برخورد با این پدیده در چند دهه‌ی اخیر تغییر کرده است و چاره‌جویی و حل‌وفصل این پدیده مورد توجه قرار گرفته است. در نگرش جدید نسبت به این پدیده، متخصصان خارج از کشور منابع انسانی تحصیل کرده‌ای هستند که به واسطه‌ی فعالیت‌های حرفه‌ای، آموزش دیده‌اند و در شرایط بهتری مشغول به کارند. اگر کشوری بتواند از این منابع که عمدتاً با سرمایه دیگران شکل گرفته است بهره گیرد، سود بسیار برده است. چرا که این پدیده ضمن اینکه منجر به کسب تجارب جدید فرهنگی، آکادمیک، تجاری و زندگی برای دانشجویان بین‌المللی می‌شود، برای کشور دانشجوفرست نیز حائز اهمیت می‌باشد. تجارب و دانش فارغ التحصیلان و متخصصان خارج از کشور می‌تواند نقش مؤثری در رشد و توسعه توانمندی‌های علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان کشور داشته باشد و به توسعه پایدار در حوزه‌های بین‌المللی بینجامد. با این وجود استفاده از این ظرفیت، مستلزم بکارگیری سیاست‌های اثربخش است. در صورتی که یک کشور دانشجوفرست بتواند با بکارگیری سیاست‌ها و برنامه‌های اثربخش از ظرفیت علمی، فناوری و مالی متخصصان خارج از کشور بهره ببرد، می‌تواند تهدید خروج دانشجویان را به فرصتی برای استفاده از متخصصان تحصیل کرده در خارج از کشور تبدیل کند. به این ترتیب، رفع موانع خروج دانشجویان همزمان با اتخاذ سیاست‌های مناسب برای بازگشت و بازبهره‌مندی از دانشجویان می‌تواند منجر به پررنگ کردن نیمه روشن مهاجرت‌های تحصیلی شود.

همانطور که پیش‌تر به تفصیل بحث کردیم، یکی از موانع موجود بر سر مهاجرت‌های تحصیلی، هزینه‌ی بالای تحصیل در یک دانشگاه خارجی می‌باشد. تحصیل در خارج از کشور با هزینه‌های قابل توجهی همراه است. به خصوص که مسائل اقتصادی و نوسانات نرخ ارز در چند سال اخیر، بیش از پیش در هزینه‌های زندگی و تحصیل در خارج از کشور تأثیرگذار بوده است. با این وجود، برخی افراد ممکن است نظر مثبتی نسبت به این مانع داشته باشند و ترجیح دهند دانشجویان همواره با این مسائل مالی دست و پنجه نرم کنند تا از این طریق از نشت یا خروج دانشجویان به سایر کشورها جلوگیری کنند. در این خصوص نیز باید در نظر داشته باشیم که تحریم و مسائل مالی تنها یکی از موانع دانشجویان برای تحصیل در خارج از کشور هستند و پیشران‌های بسیار زیاد دیگری وجود دارند که این افراد را به سمت مهاجرت‌های تحصیلی سوق می‌دهند. بنابراین استفاده از این اهرم برای ممانعت از افزایش مهاجرت‌های تحصیلی، تنها یک راهکار موقتی است و باید در خصوص این مسئله در بلندمدت چاره‌اندیشی شود.

به این ترتیب، اگر ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان، رویکرد چرخش نخبگان را اتخاذ کند، می‌تواند ضمن رفع یا تسهیل موانع مهاجرت برای دانشجویان، موانع ارتباط آنان با کشور مبدأ را نیز برطرف کند تا موجب سرریز علم، فناوری و دانش بیشتری از کشورهای پیشرفته به ایران شود. علاوه بر این، می‌تواند با استفاده از سیاست‌های اثربخش بازگشت و بازبهره‌مندی، دانشجویان یا علم و دانششان را به کشور بازگرداند تا از تمام ظرفیت علمی و مالی متخصصان خارج از کشور استفاده کند.

بنابراین با نظر به رویکرد چرخش نخبگان، باید برای حل مسئله نوسان نرخ ارز که یکی از موانع موجود بر سر مهاجرت‌های تحصیلی است، چاره اندیشی شود. یکی از مواردی که می‌تواند به حل این مسئله بینجامد، اولویت قرار دادن اعطای ارزهای دانشجویی به دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از کشور است. چرا که اکثریت دانشجویان ایرانی خارج از کشور به دلایلی همچون اقامت طولانی مدت در خارج، عدم امکان داشتن شغل و درآمد مالی، پرداخت شهریه، پرداخت هزینه‌های سفر، عدم امکان استفاده از خوابگاه‌های دانشجویی و همچنین عدم امکان استفاده از وام‌های دانشجویی متداول، تأثیرپذیری بیشتری نسبت به سایر اصناف مشمول مصارف ارز خدماتی دارند. بنابراین دریافت ارز یارانه‌ای نقش حیاتی در کیفیت زندگی دانشجویان دارد و چه بسا ممکن است در ادامه اقامت و اتمام دوره تحصیلی آنها نیز تأثیرگذار باشد. با این وجود، بر اساس آخرین اطلاعیه بانک مرکزی، ارز دانشجویی به نرخ بازار پرداخت می‌شود که برای رفع این مسئله باید در این خصوص چاره‌اندیشی شود. ضمن اینکه ارائه تسهیلات بیشتر و یا جایگزین از جمله بلیط رایگان و یا با تخفیف بالا حداقل یکبار در سال و تخصیص کمک هزینه اسکان دانشجویان متأهل که امکان استفاده از خوابگاه‌های دانشجویی را ندارند، از مواردی هستند که می‌توانند در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرند تا با رفع یکی از موانع اساسی بر سر خروج و حفظ ارتباط با دانشجویان مشغول به تحصیل در کشورهای خارجی، شرایط بازگشت و بازبهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی، فناوری و مالی متخصصان خارج از کشور مهیا شود.

ناگفته نماند، ارائه خدمات فوق به دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از کشور، می‌تواند با شرایطی از قبیل الزام به بازگشت یا خدمت به ایران صورت بگیرد تا از این طریق نگرانی‌های موجود در خصوص عدم بازگشت و مهاجرت دائمی این افراد نیز مرتفع شود.

 شکل 4- اقدامات پیشنهادی برای کاهش چالش‌های ناشی از نوسان نرخ ارز بر وضعیت اقتصادی دانشجویان بین‌المللی و تقویت ارتباط آنان با کشور مبدأ