1.  مقدمه

   
   

   سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان اقدام به جابجایی بین المللی و مهاجرت می کنند و از کانال های متنوعی برای اخذ روادید و یا مدارک اقامتی استفاده می کنند. برای هر یک از اهداف مهاجرتی و جابجائی بین المللی، مدارک مخصوصی از سوی کشور پذیرنده صادر می‌شود و معمولاً در آن شرایط اقامت و تاریخ انقضای دوره اقامت و یا مدت زمان اعتبار روادید قید شده است. در این بین، ممکن است به دلائل مختلفی فرد خارجی در موعد مقرر از کشور میزبان خارج نشود و در دوره ای بیش از مدت زمان اعتبار مدارک اقامتی و یا روادید در کشور میزبان ساکن باشد. به طور کلی، این پدیده را «بیش‌ماندن» در کشور میزبان می‌نامند.

   
   

   این بیش‌ماندگی در کشور میزبان دلایل متنوعی می تواند داشته باشد از جمله: وضعیت نامناسب معیشتی، اجتماعی و سیاسی در کشور مبدا یا وجود چشم‌انداز روشن‌تر در کشور میزبان و سایر . همۀ این‌ موارد، فرد  خارجی را به این سمت سوق می‌دهد که در کشور میزبان بماند و در تاریخ معین‌شده برای خروج اقدام نکند. بدیهی است که این موضوع پیامدهایی را برای فرد خارجی و کشور میزبان در بر خواهد داشت.

   
   

   اگرچه کشورهای گوناگون هریک قوانین و مقررات خود را نسبت به بیش‌ماندگی مهاجران در کشور خود دارند، با این حال تمرکز این نوشتار به شکل اختصار بر روی ایرانیانی است که وضعیت بیش‌ماندگی در آمریکا بین سال‌های 2016 تا 2019 داشته‌اند.

   
   

   تعریف «بیش‌ماندن»؛ مورد آمریکا

   
   

   بیش‌ماندن بدین معناست که فردی بیش از دورۀ مجازِ تعیین‌شده و قانونی خود در کشور میزبان بماند. همچنین، بدیهی است که هر فردی به منظور انجام کار و برنامه مشخصی به کشور دیگری می‌رود؛ اگر وی فعالیتی جز آنچه باید انجام دهد، جزو افرادِ با بیش‌ماندن به شمار می‌رود. برای مثال، یک دانشجو در ایالات متحده با دریافت ویزای اف-1[i] با هدف گذراندن یک درس یا رشته به آمریکا می‌رود؛ اگر در هنگام درس خواندن کاری جز این انجام دهد وضعیت خود را نقض کرده و جزو آمارِ افرادِ با بیش‌ماندن محسوب می‌شود. همچنین، این دانشجو بعد از اتمام تحصیل یا باید خاک آمریکا را ترک کند و یا به مقطع تحصیلی دیگری رود.

   
   

   نحوه شناسایی بیش‌ماندن در آمریکا

   
   

   اداره گمرک و حفاظت مرزی ایالات متحده آمریکا[ii] برای شناسایی و طبقه‌بندیِ غیرمهاجران، به عنوان بیش‌ماندن، از  سیستم اطلاعات ورود و خروج (آدیس)[iii] استفاده می‌کند. این اداره با استفاده از این سیستم، سوابق خروج و تغییر وضعیت ویزا را با سوابق جمع‌آوری‌شده از فرایند پذیرش مطابقت می‌دهد. اداره گمرک و حفاظت مرزی، همچنین، وضعیت غیرمهاجران را از طریق فرایندهای بررسیِ دستی (غیررایانه‌ای) برای پشتیبانی از اقدامات قانونیِ احتمالی انجام می‌دهد.

   
   

   بدین منظور، اداره گمرک و حفاظت مرزی ایالات متحده آمریکا دو نوع بیش‌ماندن را شناسایی می‌کند: 1) افرادی که خروج از کشور آنان ثبت نشده یا وضعیت و نوع ویزای آنان تغییر نیافته است (مهاجران مشکوک به بازنگشته)، و 2) افرادی که تاریخ خروج آن‌ها پس از پایان دورۀ مجازِ اقامت ثبت شده است (مهاجرانِ دیر خارج‌شده).

   
   

   وزارت امنیت داخلی آمریکا[iv] هرساله گزارشی را با عنوان «گزارش ورود/خروج بیش‌ماندن» منتشر می‌کند.[v] هدف از این گزارش شناسایی نرخ بیش‌ماندن در سال مربوطه بر اساس ملیت افراد در تمام گروه‌های مهاجرتی پذیرش‎یافته است. این گروه‌های پذیرش‌یافته عبارت‌اند از: خانواده‌ها و کارگران موقت (کارگران و کارورزان موقت، افراد انتقال‌یافته بین شرکت‌ها، افرادی که قصد دیدار از بستگان و فرزندان خود را دارند، معامله‌گران معاهده‌ای[vi] و سرمایه‌گذاران)، دانشجویان، بازدیدکنندگان تبادلی، بازدیدکنندگان موقت با اهداف سیاحتی، بازدیدکنندگان موقت با اهداف تجاری، همسران غیرآمریکاییِ شهروندان و فرزندان آمریکایی و سایر گروه‌های پذیرش‌شده.

   
   

   ایرانیان و بیش‌ماندگی در آمریکا

   
   

   در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، سخت‌گیری‌هایی در بخش ویزای مهاجرتی و دانشجویی برای برخی از کشورها پیش آمد. یکی از مشهورترین این سخت‌گیری‌ها فرمان اجرایی ترامپ در سال 2017 با عنوان «حفاظت از ملت در برابر ورود تروریست‌های خارجی به آمریکا» بود که به «ممنوعیت علیه مسلمانان»[vii] نیز معروف است.

   
   

   لذ ا هدف این نوشتار، با بررسی آمار منتشر شده از سوی وزارت امنیت داخلی آمریکا درباره بیش‌ماندن در بازه زمانی  2016 تا  2019 میلادی، به دست دادن تحلیلی از وضعیت ایرانیان مهاجر به آمریکا بوده و همچنین یافتن پاسخی مبنی بر اینکه که آیا این سخت‌گیری‌های مهاجرتی تاثیری بر نرخ بیش‌ماندگی ایرانیان در این سال‌ها داشته است یا خیر؟

   
   

   به طور کلی، نرخ ایرانیانی که دچار بیش‌ماندگی در آمریکا شده‌اند در سه دسته گروه مهاجرتی در آمریکا ثبت شده‌اند؛

   
   

   -ایرانیانی که با ویزای سیاحتی یا تجاری به آمریکا رفته‌اند،

   
   

   -ایرانیانی که با ویزای تحصیلی به آمریکا رفته‌اند،

   
   

   -ایرانیانی که با سایر انواع ویزاها (مانند کارگران و کارآموزان موقتی، دیدار از خانواده و فرزندان) به آمریکا رفته‌اند.

   
   

   جدول 1: ایرانیانی که با ویزای سیاحتی یا تجاری به آمریکا رفته‌اند

   
   

                                                                                            
   

   نمودار 1: مجموع نرخ بیش‌ماندن ایرانیانی که با ویزای سیاحت و تجارت به آمریکا رفته‌اند

   
   

   در جدول (1) مشاهده می‌شود که نرخ بیش‌ماندگی ایرانیانی که با ویزای سیاحتی یا تجاری به آمریکا سفر کرده‌اند، پس از سال 2018 شدیداً افزایش پیدا می‌کند و از حدود 4%، در سال 2018، به بیش از 20% در سال 2019 می‌رسد. دلایلی چند برای این رقم وجود دارد که از حوصله این نوشتار کوتاه خارج است؛ اما به طور کلی می‌توان این فرضیه‌ها را مطرح ساخت که این دوره مصادف بوده است با خروج آمریکا از توافق برجام، جهش نرخ ارز و کاهش چشم‌انداز مطلوب در ایران و این‌ عوامل سبب شده که نرخ بیش‌ماندن ایرانیان در آمریکا افزایش یابد. ناگفته پیداست که هر یک از این فرضیات می‌بایست به بوته آزمون گذاشته شوند تا بهتر بتوان به صحت و سقم آن پی برد.

   
   

   جدول  2: ایرانیانی که با ویزای تحصیلی به آمریکا رفته‌اند

   
   

   
   

   
   

                                          
   

   جدول (2) نرخ دانشجویان ایرانی را نشان می‌دهد که با ویزای تحصیلی به آمریکا مهاجرت کرده‌اند و همانطور که پیداست نرخ بیش‌ماندن آنان در این سال‌ها روند کاهشی داشته است. چند دلیل را می‌توان برای این روند برشمرد؛ برآمدن ترامپ در آمریکا و سخت‌گیری‌های مهاجرتی در این سال‌ها باعث شده دانشجویان ایرانی کمتر تمایل به ماندن در آمریکا داشته‌اند. همچنین، اعمال مجدد تحریم‌ها و مشکلات پیش‌آمده برای افتتاح حساب و در کنار آن افزایش نرخ ارز در ایران بر دانشجویان و وضعیت مالی آنان تاثیر گذاشته باشد و می‌تواند تاحدودی عدم تمایل دانشجویان ایرانی در آمریکا را در این دوره تبیین کند. افزون ‌بر این، کشورهای دیگری نظیر کانادا نیز توانسته‌اند به تدریج به مقصد اول دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل و زندگی تبدیل شوند و آمریکا دیگر مقصد اول دانشجویان ایرانی به شمار نمی‌رود.

   
   

   جدول  3: ایرانیانی که با سایر ویزاها به آمریکا رفته‌اند

نمودار 3: مجموع نرخ بیش‌ماندگی ایرانیانی که با سایر ویزاها به آمریکا رفته‌اند

در جدول (3) نیز مشاهده می‌شود که نرخ بیش‌ماندن ایرانیانی که با سایر اهداف به آمریکا رفته‌اند کاهش چشمگیری، از 16% در سال 2016 به کمتر از 6% در سال 2019، داشته است. معمولاً عمده ایرانیانی که با این نیت تصمیم به مهاجرت به آمریکا می‌گیرند، افرادی‌ هستند که بستگان یا فرزندانشان در آنجا حضور دارند و همینطور تصمیماتشان تحت تاثیر عوامل اقتصادی قرار دارد. افزایش نرخ ارز و همینطور کاهش ورود دانشجویان ایرانی به آمریکا در این سال‌ها می‌تواند تاحدودی این روند نزولی را تبیین نماید.

نمودار 4: مقایسه نرخ بیش‌ماندن ایرانیان با ویزا/ویزاهای گوناگون مهاجرتی به آمریکا

جمع بندی

شواهد و آمارها حاکی از آن است که نرخ بیش‌ماندگی ایرانیان با توجه به ویزای مهاجرتیشان به آمریکا (تحصیلی، سیاحتی و تجاری، سایر اهداف) متفاوت است.

در سال 2016، صرفاً 6.7% دانشجویان ایرانی در آمریکا دچار وضعیت بیش‌ماندگی بودند و این آمار در سال 2019 با کاهش پنجاه درصدی به رقم 3.37% رسیده است.

نرخ بیش‌ماندگی ایرانیانی که با ویزای تجاری و سیاحتی قدم به خاک آمریکا گذاشته‌اند بیش از سایر گروه‌های مهاجر ایرانی است. این نرخ پس از سال 2018 رشد چشمگیری پیدا می‌کند و از حدود 3.4% در سال 2018 به بیش از 21.5% در سال 2019 می‌رسد.

همچنین نرخ بیش‌ماندگی ایرانیانی که با ویزایی بغیر از تجاری، سیاحتی یا تحصیلی به آمریکا سفر کرده‌اند نیز کاهش چشمگیری داشته است. این نرخ در سال 2016 حدود 16% بود که با یک روند کاهشی به حدود 5% در سال 2019 کاهش یافته است. در مجموع، نرخ بیش‌ماندگی ایرانیانی که ویزای تجاری یا سیاحتی از سفر به آمریکا داشته‌اند رشدی چشمگیر، به ویژه بعد از 2018، داشته است و نرخ بیش‌ماندگی سایر گروه‌ها (دانشجویان و سایرین) با کاهش همراه بوده‌ است.

[i] F-1

[ii] CBP

[iii] Arrival and Departure Information System (ADIS)

[iv] Homeland Security

[v] https://www.dhs.gov/publication/entryexit-overstay-report

[vi] Treaty transferees

[vii] Muslim Ban