دوست عزیزم، کیوان ارزاقی، نویسندۀ حوزۀ مهاجرت، روزی میگفت: اگر برای مهاجرت کردنم از ایران، 10 نیوتن نیرو مصرف کردم، برای بازگشتنم به ایران 100 نیوتن نیرو لازم داشتم و الآن برای اینکه دوباره بخواهم مهاجرت کنم، 1000 نیوتن نیرو لازم است!
همین مطلب ساده و کوتاه، بهتفصیل توضیح میدهد چرا لازم است در تصمیمگیریهای حاکمیتی به پدیدۀ مهاجرت نگاهی کارشناسانه داشت؟ تازه، این مسئله فراتر از موضوع مهاجرت نخبگان است. دوست دیگرم، دکتر محمد مروتی، در سال 1393 در مصاحبهای ریسک مهاجرت نخبگان در مقیاس کلان را برای جامعهی ایران بهخوبی توضیح داده است[1].
چیزی که یک مهاجر بلافاصله پس از ورود به کشور مقصد با آن مواجه میگردد، شوک فرهنگی است. تفاوتهای ریز و درشت، بین آدابورسوم دو فرهنگ، سبک زندگی قبل و بعد از مهاجرت، آبوهوا، قوانین مدنی و قواعد اجتماعی و ... در بعضی از موارد تا چند سال برای فرد مهاجر لاینحل باقی میمانند. فرهنگ دائماً در حال تغییر و مستعد دگرگونی کشور ایران، این شوک فرهنگی را حتی برای ایرانیانی هم که چند سال دور از وطن زیستهاند، ایجاد مینماید. فرآیند همبند شدن[2] با جامعه باید بهقدری تسهیل و تسریع گردند تا از مسائلی نظیر سرخوردگی، میل یا اقدام به مهاجرت مجدد، اتلاف منابع کشور و ... پیشگیری گردد. فقط یک مثال مضحک و دمخروسوار از نداشتن آمادگی همبندسازی ایشان با جامعه، فرآیند تأیید مدرک تحصیلی متخصصان ایرانی بازگشته به کشور است که حتی در بعضی مواقع بیشتر از مدت تحصیل وی در آن مقطع به طول میانجامد! نمیشود هم شعارهای قشنگ و دهانپرکن بدهیم و هم ابتداییترین الزامات یک مسئله را تا این حد نادیده و مغفول بگذاریم.
از سوی دیگر بیتردید، یکی از ارکان توسعهی پایدار، شبکهسازی بینالمللی و بهرهگیری از سرمایههای مادی و معنوی فرا سرزمینی است. حضور بیش از یکصد هزار ایرانی تحصیلکرده در کشورهای اتحادیهی اروپا، آمریکا، کانادا و استرالیا برای تحصیل یا کار در سطوح مهارتی بالا[3]، گرچه از یک زاویه میتواند تهدید به نظر رسد، اما از زاویهای هم یک فرصت است. اگر بتوان شرایطی را مهیا نمود که از دانش و تجربهی این افراد به نحوی بهره برد که اصلاح زیرساختها و توسعهی ابعاد مختلف علمی و فناوری ایران، با استانداردهای به اثبات رسیدهی بینالمللی میسر گردد، این تهدید به نحو احسن به فرصت بدل گشته است.
مرکز تعاملات بینالمللی علم و فناوری با حمایت دکتر سورنا ستاری و دوراندیشی و ذکاوت طراحان و مجریان خوشفکر سامانۀ کانکت: همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور، چهار مزیت اساسی هوشمندانه را محور فعالیتهای خود قرار دادهاند که به ترتیب اهمیت از این قرارند: پژوهش – آموزش و انتقال دانش و تجربه – تقویت اقتصاد دانشبنیان – شبکهسازی. این سامانه با (1) طرحهای پسادکتری، فرصت مطالعاتی و نظاموظیفهی تخصصی، به مقولهی «پژوهش»، که زیربنای لاجرم برای توسعهی یک کشور است، بهصورت کامل و جامع اندیشیدهاند؛ (2) برای انتقال دانش متخصصان ایرانی خارج از کشور بهصورت «تدریس موقت (استادان مدعو) یا دائمی (استخدام در آموزش عالی در طرح استادیاران جوان)» و برگزاری «سخنرانیها و کارگاههای تخصصی»، شرایطی را مهیا کردهاند که با کمترین بوروکراسی، حجم چشمگیری از دانش متخصصان ایرانی جهاندیده از بهترین دانشگاههای دنیا به ایران منتقل گردیده است؛ (3) حمایت از متخصصان ایرانی خارج از کشور برای کارآفرینی و اشتغالزایی با تکیه بر ایدههای لبهی دانش و لبهی فناوری، که بهطورقطع، بهترین و زودبازدهترین راه برای توسعهی ایران است، در اولویت نخست توجه خود قرار دادهاند؛ و نهایتاً (4) با برگزاری رویدادهای صمیمی، کمهزینه و متعدد در شهرهای مختلف دنیا، با تأکید بر فاکتور چگالی علمی و تخصصی جمعیت متخصصان ایرانی در آن شهرها، بدون واسطه و بدون شعار، بهترین متخصصان ایرانی را در اقصی نقاط جهان به استفاده از این طرح، ترغیب مینمایند.
شبکهسازی، اما در این طرح، و بهطریقاولی در تمامی طرحهای حاکمیتی، کمتر از حد نیاز موردتوجه قرارگرفته است. از زاویهای دیگر که به این مسئله بنگریم، مهمترین عامل در استفاده از فرصت ارتباط با متخصصان ایرانی بازگشته به کشور، داشتن رکن اول زیرساخت توسعه (شما بخوانید مثلاً انتقال فناوری به داخل) کشور، یعنی فکر افزار است؛ که خود شامل فرهنگ پذیرش فناوری، دانش و تجربهی استفاده از آن، تسلط بر فلسفهی وجودی آن، تطبیق خوب و دقیق فناوری با مشخصات مقصد (بومیسازی)، دستورالعملها و فرآیندهای استاندارد بینالمللی، دسترسی داشتن به ارتباطهای بینالمللی، ایجاد بانکهای اطلاعاتی کامل، تحلیلهای بهموقع، مستمر، عمیق و دقیق از دادهها و روندها و ... است. اگر کمی دقیق شویم درمییابیم که میزبانی خوب از این دسته از نخبگان چه امر ضروری و سودمندی میتواند باشد.
به دلایل متعدد، در این مکتوب، تنها تحلیل بخشی از ابعاد مسئله به رشتهی تحریر درآمد. امید است تا پایداری و توسعهی فرآیندهای پرثمر و کمنظیری نظیر سامانهی کانکت و نهادهایی مانند رصدخانه مهاجرت ایران با حمایت تمامی مسئولان و مدیران عالیرتبهی کشور، تضمین گردد.
[1] دنیای اقتصاد، شماره خبر 825506
[2] Integration
[3] منبع: سالنامهی مهاجرتی ایران: صفحات 41 تا 50