طی سال‌های گذشته مجموعه عوامل مختلفی موجب افزایش مغالطه‌های آماری و اظهارنظرهای غیرمستدل در حوزه مهاجرت در کشور شده است. در این یادداشت به‌طور اختصار به برخی از ریشه‌های شکل‌گیری این فضای غیرحرفه‌ای و اخلاقی در حوزه مهاجرت در کشور اشاره می‌کنم.

اگرچه طی سال‌های گذشته رصدخانه مهاجرت ایران، بارها با ارائۀ گزارش‌های مستدل آماری سعی در بیان شفاف و متقن واقعیت‌های مهاجرتی داشته است و در همین راستا نیز انتشار سالانۀ سالنامۀ مهاجرتی گامی مهم در جهت نور پراکنی در راستای شفاف‌سازی فضای مه‌آلود مهاجرتی در کشور بوده است، اما به‌طورکلی حوزه مطالعاتی مهاجرت در کشور یک حوزه نوپا و جوان بوده و طی سالیان گذشته اقدام خاصی برای ظرفیت‌سازی و تربیت نیروی انسانی متخصص در این حوزه در کشور صورت نگرفته است و این عامل بی‌شک یکی از عوامل مهم افزایش مغالطه‌های آماری در حوزه مهاجرت در کشور بوده است. درواقع با علم و اذعان به افزایش برخی از شاخص‌های مهم مهاجرتی در کشور، نباید فراموش کرد که بـرای مواجهه با پدیـده‌ای همچون مهاجرت کـه ابعاد مختلف، اثـرات اقتصادی و اجتماعـی گوناگونـی دارد، نیازمنـد ظرفیت‌سـازی، نهادسازی، توسـعه سیسـتم‌های تخصصـی و پایگاه‌های‌ داده‌ای به‌روز در حوزه مهاجرت هستیم.

بی‌توجهی به جمع‌آوری داده‌های مهاجرتی از سوی ارگان‌ها و نهادهایی که توانایی انجام این کار را داشته و عدم انتشار رسمی داده‌های مهاجرتی موجود با هر توجیهی، بر فضای مه‌آلود مهاجرت در کشور دامن زده است. درواقع اهمال در ثبت داده‌های مهاجرتی توسط ارگان‌های ذی‌ربط و بعضاً محافظه‌کاری در انعکاس واقعیات مهاجرتی کشور موجب عدم شفافیت در حوزه مهاجرت در کشور شده است. طبیعی است که چنین شرایطی می‌تواند زمینه بحران‌سازی از موضوع مهاجرت خصوصاً مهاجرت نخبگان و تحصیل‌کردگان در کشور را فراهم نماید. به‌عنوان‌مثال، یکـی از معروف‌ترین و شاخص‌ترین اظهارنظرهـا در حـوزه مهاجـرت مربـوط بـه آمار خـروج نخبگان از کشـور اسـت که بر آن اسـاس ادعا شـده اسـت: «کشـور ایران دارای بالاترین نرخ خروج تحصیل‌کردگان (فـرار مغزهـا) در میـان سـایر کشورهاسـت«. تأکیـد مکـرر بـر ایـن مدعـا باعـث شـده اسـت کـه حتی رسـانه‌ها و سـازمان‌های بین‌المللی نیـز ایـن آمـار را مورداتـکا قـرار دهنـد. دراین‌بین منبـع آمـاری کـه توسـط رسـانه‌های جمعـی و حتـی برخـی از مسئولان ذی‌ربط مـورد اسـتناد و اتـکا قرارگرفتـه اسـت، گـزارش صنـدوق بین‌المللی پول (IMF )اسـت. شاه‌بیت ایـن ادعاها بیـان مـی‌دارد: «طبق آمار صنـدوق بین‌المللـی پـول در سـال 2009 ایـران به لحـاظ مهاجرت نخبـگان در میان 91 کشـور درحال‌توسعه و توسعه‌نیافته مقـام اول را داشـته اسـت. طبـق این آمار سالانه بیـن 150 تا 180 هـزار ایرانی تحصیل‌کرده بـرای خـروج از کشـور اقـدام می‌کنند«. جالب اینجاسـت که بـا بررسـی‌های صورت گرفته مشـخص گردیـد کـه گزارش صنـدوق بین‌المللی پول در سـال 2009 ً اصلاً وجود خارجی نداشـته و آمار موردنظـر نیـز خلاف واقـع اسـت. متأسـفانه نمونه‌هـای متعـددی ازاین‌گونه اظهارنظرهـای غیردقیق و خلاف واقـع توسـط مراجـع مختلف یافت می‌شـود که باعث سـردرگمی و عدم شـفافیت در حـوزه آمار مهاجـرت شـده اسـت. نکته جالب‌توجه این اسـت که بسـیاری از افـرادی که در حوزه مهاجـرت تاکنون آمـار و یـا اطلاعاتی ارائـه کرده‌انـد یـا فاقـد اطلاعات دقیـق در ایـن حـوزه بوده‌انـد و یـا اینکـه سـمت و مسـئولیت مرتبطـی بـا ایـن حـوزه نداشـته‌اند. بـه نظـر می‌رسـد اظهارنظـر غیـر کارشناسـی در حوزه مهاجـرت هزینـه بالایی در کشـور نداشـته و بـه همیـن خاطـر افـراد و مراجع غیرمسـئول، بـا اظهارات مسئولانه خـود شـرایط نامسـاعدی را در این حـوزه به بـار آورده‌اند.

بـه نظـر می‌رسـد یکـی از دلایل تمایل وافـر افراد و جناح‌های سیاسی بـه اظهارنظـر در حوزه آمـار مهاجرت، خصوصاً در حوزه مهاجـرت نخبگان، این است که این افراد و گروه‌ها سعی می‌کنند بعضاً با بزرگنمایی و غلو آمار مهاجرت را دستمایه اهداف سیاسی خود نمایند. نکتـه جالب‌تـر آنکه تلاش غالـب در ارائه آمـار بیشـتر سـیاه نمائـی و روایـت تلخ‌تریـن (بدبینانه‌تریـن) تفسـیر ممکن از شـرایط مهاجرتی کشـور و یـا ارائـه نامطلوب‌تریـن شـاخص عملکـردی از میـان شـاخص‌های موجـود در جهـت تبییـن وضعیت موجـود اسـت. مثـال بارز این روایت و تفسـیر خاص از آمار و گزارشـات موجود، اشـاره به نـرخ ماندگاری فارغ‌التحصیلان دکتـری ایرانـی در کشـور آمریـکا در گـزارش بنیاد ملی علوم این کشـور (NSF ) اسـت. درواقـع در ایـن گـزارش بسـیار مفصـل و جامـع، آمـار و اطلاعات بسـیار متنوعـی در زمینه شـاخص‌های عملکـردی دانشـجویان و فارغ‌التحصیلان خارجـی سـاکن در کشـور آمریـکا ارائـه شـده اسـت. بااین‌حال، تنهـا نکتـه‌ی مـورد اتـکای برخی از افـراد با سـوگیری خاص، اعلام " بالاترین نـرخ ماندگاری فارغ‌التحصیلان دکتـری ایرانـی“ در ایـن کشـور بـدون اشـاره بـه نـرخ مانـدگاری اتبـاع دیگر کشـورها، سـهم فارغ‌التحصیلان دکتـری از کل دانشـجویان و یـا افـراد تحصیل‌کرده ایرانـی مقیم آمریکا، شـرایط بـازار کار فارغ‌التحصیلان دکتـری در ایـران و آمریـکا و دیگـر مسـائل ازاین‌دست می‌باشـد. درواقع نکتـه موردنظـر ایـن اسـت کـه در اینجـا هیچ اصـراری برانکار و یا سـرپوش گذاشـتن بر واقعیـات آماری مربـوط بـه مهاجـرت دانشـجویان ایرانـی و یـا عـدم بازگشـت آن‌هـا به داخل کشـور نیسـت، بلکـه مراد بیشـتر اشـاره بـه تفسـیرهای مغرضانـه و یا اسـتفاده ابـزاری و جهـت‌دار از آمار کـه غالبا با کارشناسی همراه نبـوده و بسـیار سـطحی و عـوام گرایانـه می‌باشـد.

میـل بـه انتخـاب تیترهـای تلـخ و گزنـده از سوی رسانه‌های کشور و باهدف تحریک حساسـیت و افزایـش احتمالـی مخاطبان یکی دیگر از آفاتی است که موجب فضاسازی و برهم زده شدن جو روانی جامعه می‌شود. متأسـفانه این پدیده در چینـش اخبار و انعـکاس آمار مربـوط بـه حـوزه مهاجـرت در کشـور بسـیار شـایع اسـت. بـه همیـن خاطـر ژورنالیسـم غیرتخصصی و تلـخ نـگاری رایـج در حـوزه مهاجـرت را می‌تـوان دو آفـت اصلـی در این عرصه برشـمرد که ایـن آفت‌ها و آسـیب‌ها می‌بایسـت توسـط خـود اصحـاب رسـانه که مسـئولیت خطیـری در جهـت نمایندگـی افکار عمومـی بـر دوش دارند، به رسـمیت شـناخته شـده و برطرف شـوند. اخیراً خبری در رسانه‌ها انعکاس یافته است مبنی بر اینکه" ٨٢ نفر از ٨٦ ‎مدال‌آور المپيادی ‎مهاجرت كردند". اصولاً مشخص نيست كه آمار و ارقام ارائه شده در اين خبر مربوط به چه بازه زماني و چه جامعه‌ي آماري است. این در حالی است که بي‌شك بديهي‌ترين اصل در هنگام اشاره به آمار، صحبت از جامعه و نمونه آماري، ويژگی و روش جمع‌آوري اطلاعات است. بنابراين بدون اطلاع از ويژگي‌هاي جامعه آماري و روش ثبت و جمع‌آوري اطلاعات نمي‌توان قضاوت صحيحي در مورد صحت‌وسقم آمار ارائه شده داشت. رسانه‌ها باید به این نکته توجه داشته باشند که اصرار در تیتر سازی و اغراق در برخی از شاخص‌های مهاجرتی، خلاف مؤلفۀ مهم صداقت با مخاطبان است که متأسفانه گویی به اصرار در برخی از خبرگزاری‌ها، دستاویزِ منفعت جذب حداکثری مخاطب شده است.

واقعیت تلخ این است که متأسـفانه در فضای رسـانه‌ای و اجتماعی کشـور (که در آن میل شـدیدی نیز بـه باورپذیری و بازنشـر اخبـار منفـی وجـود دارد)، بیشـتر تکذیبیه‌هـا و اصلاحیه‌ها دیـده نمی‌شـوند و یا اینکـه به‌اندازه اخبـار و آمـار اولیـه نادرسـت بازنشـر نمی‌شـوند. در واقـع تجربـه نشـان می‌دهد کـه ضریب نشـر و نفوذ تکذیبیه‌هـا و اصلاحیه‌ها در برابـر آمـار و اخبـار اولیـه بسـیار پایین‌تر اسـت و این موضـوع اهمیت دقت و حساسـیت را در تهیـه و انتشـار آمـار و اخبـار اولیـه مهاجرتـی بیش‌ازپیش نشـان می‌دهد.