داود عیوضلو؛ پژوهشگر حوزه مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی؛ رصدخانه مهاجرت ایران

از سال گذشته و با کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی موضوع خروج مهاجران افغانستانی همواره مورد بحث نه تنها در میان سیاستگذاران و متخصصان داخلی و خارجی بلکه در میان مردم عادی نیز بوده است. هر کدام از این افراد براساس دانش و داده‌های کسب شده اقدام به ارائه تحلیل‌هایی در خصوص خروج مهاجران افغانستانی و اثرات آن بر کشور پرداخته‌اند. از طرف دیگر بخش عمده‌ای از این تحلیل‌ها بدون پشتوانه آماری و مطالعات علمی و تخصصی در حوزه مهاجران ارائه می‌گردد.

 

آمارهای ارائه شده توسط سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) نشان می‌دهد که در سال 2018 تعداد 1964 پناهنده افغانستانی از ایران به کشور خود بازگشته ‌اند و تعداد 773125 نفر مهاجر فاقد مدرک افغانستانی ایران را ترک کرده‌اند. همچنان که اشاره شد میزان خروج مهاجران افغانستانی از ایران در سال 2018 براساس آمار ارائه شده توسط IOM نزدیک به 800 هزار نفر بوده است که در مقایسه با سال‌های گذشته افزایش بیش از 300 هزار نفری (حدود 450 هزار مهاجر فاقد مدرک بازگشتی در سال 2017) را نشان می‌دهد. البته پیش‌بینی این سازمان برای سال 2019 بازگشت حدود 570 هزار مهاجر افغانستانی از ایران است که در مقایسه با سال 2018 روند کاهشی خواهد داشت. این بدین معنا است که خروج مهاجران افغانستانی از ایران در سال‌های گذشته نیز وجود داشته است که این موضوع در حدود کمتر از 500 هزار نفر در سال‌های گذشته بوده است. بطور کلی شاهد نوعی از جابجایی (Mobility) مهاجران افغانستانی بین کشور ایران و افغانستان هستیم که اغلب این مهاجران را افراد فاقد مدرک (مهاجران نامتعارف) تشکیل می‌دهند. بعبارتی دیگر از آنجایی که خروج این مهاجران (حتی فاقد مدرک) توسط IOM ثبت می‌گردد اما ورود مهاجران نامتعارف به‌صورت ثبت نشده می‌باشد؛ در نتیجه تحلیل‌های ارائه شده با توسل بر آمار خروج این مهاجران نشانگر کل واقعیت نخواهد بود. بعبارتی دیگر با خروج بخشی از مهاجران (عمدتا فاقد مدرک) تعداد دیگری از مهاجران به‌صورت غیرقانونی وارد ایران می‌شوند.

بعلاوه در کنار بازگشت مهاجران به کشور افغانستان از سال 2018 باید به آمار مهاجران خارج شده به سمت کشور ترکیه و یا دیگر کشورها نیز دقت نمود. بطوریکه تعداد پناهجویان و مهاجران افغان در کشور ترکیه در سال 2018 به 170 هزار نفر رسیده و پس از مهاجران سوری، کشور افغانستان به دومین کشور مهاجرفرست به کشور ترکیه تبدیل شده است. این موضوع نیز در اغلب اخبار و تحلیل‌های رسانه‌ای داخلی و خارجی برجسته شده است. در این میان براساس مطالعات انجام شده در رصدخانه مهاجرت ایران و پیمایش مهاجران افغانستانی نشانگر این مسئله است که بخش عمده‌ای از این مهاجران از طریق ترکیه به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند، بخش دیگر در کشور ترکیه ساکن شده و در مشاغلی همچون کشاورزی، ساختمان و بخش پوشاک و… در ترکیه مشغول به فعالیت می‌شوند و بخش محدودی نیز به سبب مشکلات اقتصاد ترکیه در سال‌های گذشته و ناتوانی در یافتن شغل مناسب در ترکیه و ناتوانی در مهاجرت به سمت کشورهای اروپایی، مجددا اقدام به بازگشت به ایران و یا افغانستان می‌کنند.

مطالعات صورت گرفته در سال 1398 در رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد که علی‌رغم کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی و صرفه پایین اشتغال مهاجران افغانستانی در ایران نسبت به سال‌های گذشته به دلیل وابستگی بخشی از مهاجران به وجوه ارسالی به کشور افغانستان، همچنان شاهد ورود مهاجران نامتعارف (فاقد مدرک) جدید در ماه‌های اخیر به ایران هستیم. این موضوع نشانگر این است که همچنان اشتغال در ایران برای بخشی از مهاجران افغانستانی اهمیت زیادی دارد. این موضوع بخصوص با شرایط نامناسب اقتصادی کشور افغانستان و ناامنی در برخی از مناطق آن در ارتباط بوده است؛ بطوریکه برخی از مهاجران خارج شده به سمت کشور افغانستان پس از ناتوانی در یافتن شغل مناسب در این کشور و یا ناامنی اقدام به مهاجرت مجدد به ایران یا سایر کشورها می‌کنند. همچنین افزایش دستمزد نیروی کار مهاجران افغانستانی پس از کاهش ارزش ریال نیز در ماندگاری بخشی از نیروی کار و یا ورود نیروی کار جدید افغانستانی به ایران بی تأثیر نبوده است. در مجموع شاهد نوعی از “جابجایی” مهاجران افغانستانی بین سه کشور افغانستان، ایران و ترکیه هستیم. بطور کلی نمی‌توان در ارتباط با خروج دائمی و یا ماندگاری مهاجران و بخصوص نیروی کار مهاجر افغانستانی در بلندمدت نظر قطعی داد؛ زیرا که پاسخ به این سوال تحت تأثیر تحولات داخلی بازار کار افغانستان، ناامنی در برخی از مناطق آن و همچنین افزایش دستمزد نیروی کار افغانستانی در ایران خواهد بود که این موضوع نیازمند انجام مطالعات و تحقیقات مداوم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و رصد آماری مهاجران ورودی و خروجی از ایران می‌باشد.