پیام ما:  «بهرام صلواتی»، مدیر رصدخانۀ مهاجرت ایران در ابتدای این نشست با اشاره‌ای به آمارهای جهانی توضیح داد: «پدیدۀ مهاجرت اجباری یک پدیدۀ جهانی است. درحال‌حاضر، در سراسر دنیا ۱۰۸ میلیون مهاجر اجباری داریم و تا پایان سال ۲۰۲۲، این عدد ۲۱ درصد افزایش را تجربه کرده است.»

مدیر رصدخانۀ مهاجرت ایران توضیح داد: «براساس آمایش‌های جهانی، ۲۹.۴ میلیون نفر در وضعیت پناهندگی دارند و تعداد پناهجویان به ۵.۴ میلیون نفر رسیده است و تعداد درخواست‌های پناهندگی، ۲.۶ میلیون نفر بوده است. به گفتۀ او، نکته قابل توجه این است که ۵۲ درصد از کل پناهندگان از سه مبدأ سوریه، اوکراین و افغانستان، به کشورهای دیگر به‌طور اجباری مهاجرت کرده‌اند.» صلواتی همچنین تأکید کرد که کشورهای با درآمد کم و متوسط میزبان ۷۶ درصد از پناهندگان بوده‌اند و ایران هم به‌واسطۀ همسایه‌بودن با این کشورها حتماً تحت‌تأثیر این وقایع قرار گرفته است. او ادامه داد: «ایران ۳.۴ میلیون پناهندۀ رسمی دارد. این عدد بعد از روی کار آمدن طالبان حتماً بیشتر شده است، اما آمار رسمی از آن وجود ندارد.»

جابه‌جایی‌های داخلی در اثر بلایای طبیعی در سال ۲۰۲۲، ۳۳.۶ میلیون نفر بوده‌اند، در ایران این عدد بیش از ۴۲ هزار نفر برآورد شده که احتمالاً بسیار کمتر از عدد واقعی در ایران است. چرا که به گفتۀ صلواتی این عدد ناشی از آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۹۵ است و برای محاسبۀ آمارهای جدید، منبعی وجود ندارد. صلواتی تأکید کرد: «صدای هشدار از جایی بلند می‌شود که از ۴۰ نوع بلای طبیعی شناخته‌شده در جهان، ۳۱ نوع در ایران شناخته و دیده شده است.» او همچنین خشکسالی را از عوامل اصلی جابه‌جایی بین‌استانی در ایران دانست.

«مهدی ضرغامی»، عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز در این نشست با اشاره به وضعیت جهانی دستکاری‌های غیراصولی بشر در طبیعت و مهاجرت‌های اقلیمی، می‌گوید: «دریای آرال از تاجیکستان آغاز می‌شود و تا ازبکستان، قرقیزستان و ترکمنستان ادامه دارد و این حوضۀ آبریز در روزگاری، دریایی با تولیدات بالا بوده و اکنون مسئلۀ مهم آن، رسوبات آلایندۀ کف این دریا است.» او با اشاره به موضوعات هیدروپولیتیک در دنیا، اضافه می‌کند: «در آمودریا و سیردریا، تاجیکستان به انرژی نیاز دارد و در پایین‌دست، ترکمنستان نیازمند آب برای کشاورزی است و فقدان همکاری میان آنها موجب ایجاد فشار اجتماعی شده است. همچنین، ارمنستان با توسعۀ صنایع معدنی خود بدون تمهیدات مهندسی، باعث نشت آلاینده‌ها به رود ارس و آلودگی این شاخۀ حیاتی کشور شده است.»

خانوارهای سیستانی، زابل را ترک می‌کنند

این عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز هم در ادامه این نشست، توضیح می‌دهد: «۱۰ هزار خانوار ایرانی در سال گذشته از زابل خارج شده‌اند.» او ریزگردها در خاورمیانه را یکی از مهمترین دلایل مهاجرت ساکنان استان‌های مرزی در کنار خشکسالی دانست و دربارۀ سرانۀ منابع آبی ایران می‌گوید: «در ۵۰ سال اخیر سرانۀ منابع تجدیدپذیر در کشور ما از ۵ هزار و ۵۰۰ مترمکعب به هزار و ۳۰۰ مترمکعب رسیده است و اگر این عدد به هزار برسد، ایران دچار فقر آبی می‌شود.»

اما «عیسی منصوری»، متخصص مطالعات توسعه، در ادامۀ نشست با اشاره به تاریخچۀ حکمرانی در ایران، تصویر متفاوتی ارائه کرد. به عقیدۀ او در گذشته، نظام حاکم بر جامعۀ ایران، ایلی و عشایری بوده است و ویژگی اصلی این نوع حکمرانی مبتنی بر آب بوده که این نگاه می‌تواند زمینه‌ساز جاماندن ایران از برنامه‌های توسعه‌ای باشد. وزیر اسبق کار ادامه می‌دهد: «چند نوع مهاجرت داریم. روستا به شهر، شهر به روستا و پیرامون به مرکز و منطقه‌ای از انواع مهاجرت‌ها هستند.» منصوری توضیح می‌دهد: «این نگاه که خودمان همه‌چیز بسازیم از خودکار تا خودرو، تمرکز را بر شهرها بالا برده و دور از ذهن نیست که در چنین شرایطی ساکنان روستا به شهر و پیرامون آن مهاجرت کنند. واقعیت این است که بعد انقلاب خواستیم فقرزدایی کنیم، جاده ساختیم، زیرساخت فراهم کردیم، اما این زیرساخت فراهم‌کردن، بهبودی در معیشت روستاییان ایجاد نکرد و فقط آنها را به سمت حاشیۀ شهرها برای زندگی سوق داد.»

او تأکید می‌کند: «فراموش نکنیم، اتفاق بزرگی در حال رخ‌دادن است. در این نوع مهاجرت‌ها فقط داستان ما، داستان مهاجرت اقلیمی نیست و تحولاتی که با آن مواجه شده‌ایم و خواهیم شد، بنیادی‌تر است. با افزایش مهاجرت‌های بین‌استانی و داخلی، تولید روستایی از بین رفته و فرهنگ روستاها مخدوش شده است. وقتی در روستا زندگی می‌کنید اقتصاد شما یک اقتصاد روستایی است اما به‌محض اینکه پای خود را بیرون می‌گذارید، تصمیم می‌گیرید درآمدی با اقتصاد مبتنی‌بر شهر داشته باشید. این رقابت در سهم‌خواهی، منابع طبیعی را از بین می‌برد.»

به گفتۀ منصوری، در سال ۱۹۸۰ منابع آبی کشورمان در حالی ۱۴۰ میلیارد مترمکعب بود که با ۳۶ میلیون نفر جمعیت مواجه بوده‌ایم. امروز اما با حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب و ۸۷ میلیون نفر جمعیت با کاهش ۳۰ درصدی، بحران تازه‌ای را تجربه می‌کنیم. به‌خصوص که در مصارف آبی ۳۴ درصد افزایش را هم به ثبت رسانده‌ایم.

منصوری هشدار می‌دهد: «امروز با ۱۰۴ میلیارد مترمکعب ظرفیت آبی در کشور، فقط ۵۵ میلیارد مترمکعب آب قابل تنظیم داریم. همۀ این آمارها به ما می‌گوید که مهمترین نکته‌ای که در حوزۀ آب در کشور ما وجود دارد، حکمرانی منابع است؛ نه حکمرانی ریسک‌ها و مصارف.» او با مطرح کردن این سؤال که چرا سد می‌سازیم؟ می‌گوید: «منابع را مدیریت می‌کنیم، اما به‌دنبال مدیریت مصرف نیستیم. در واقع حکمرانی ما روی نوع درست مصرف تمرکز ندارد.»

منصوری با اشاره به آمار مصرف ۹۲ درصدی آب کشور در حوزۀ کشاورزی، ۷ درصدی آب شرب و یک درصدی مصرف در صنعت گفت که فشار آوردن به مردم برای مدیریت مصرف آب با چنین آماری، چندان منطقی نیست. او می‌گوید: «میوه‌ها، خشکبار، حبوبات و … بیشترین مصرف آب را دارند که ما آنها را در مناطق بدون آب کشت می‌کنیم و همۀ اینها یعنی در سیاستگذاری آب، مشکل داریم.» منصوری همچنین در پایان تأکید می‌کند: «با افزایش مشکلات اقتصادی، اقلیمی و اجتماعی دیدیم که صدای سیستان چگونه بلند شد و نتیجۀ این سیکل معیوب، مهاجرت گستردۀ مردم این استان به استان‌های دیگر و حاشیۀ شهرهاست.»

در پایان این نشست، بهرام صلواتی هشدار می‌دهد: «در آینده‌ای نه چندان دور، ۲۰۰ میلیون نفر حداقل به‌خاطر تغییر اقلیم مجبور به مهاجرت خواهند شد و به‌دلیل کمبود آب، مهاجرت‌ها در مقیاس جهانی ۱۰ درصد افزایش یافته است. در چنین وضعیتی، ایران در قعر برنامه‌ریزی و سیاستگذاری قرار دارد و شاخص عملکرد تغییر اقلیمی در ایران از میان ۶۳ کشور، جایگاه شصت و سوم را نصیب ما کرده است.» او در پاسخ به این پرسش خبرنگار «پیام ما» که در زمانه‌ای که برنامه‌ریزی برای مواجهه با پیامدهای تغییر اقلیم وجود ندارد و حکمرانان نیز حساسیتی به این جابه‌جایی‌های اجباری نشان نمی‌دهند، وظیفۀ رسانه چیست؟ می‌گوید: «ما باید پیش از وقوع بحران هشدار دهیم، اگر در رصدخانۀ مهاجرت ایران، هشداری دربارۀ آینده داده می‌شود، آن را با سیاه‌نمایی یکی نکنیم؛ هشداردادن وظیفۀ ماست.»