داستان مهاجرت ايرانيان اگرچه در نيم‌قرن گذشته خبرساز بوده اما در دو دهه گذشته و در هر رخداد سياسي، اقتصادي و اجتماعي بيش از پيش برجسته شده و به سرخط اخبار هم رسيده است. در همين روزهاي پرالتهاب انتهاي تابستان و پاييز امسال هم بار ديگر اين موضوع خبرساز و رسما اعلام شده كه ميزان فروش خانه‌هاي مناطق بالاشهر تهران شاهد رشد غيرمنطقي بوده است. مهاجرت كادر درمان در دوران كرونا، ميزان مهاجرت دانشجويان و همچنين تلاش براي كسب ويزاي استارت‌آپي هم در همين چندسال گذشته گوشه‌اي ديگر از خبرسازي سريال ميل به مهاجرت ايرانيان است. در اين بين و در تكرار چنين موضوعي فضا براي شايعه و اخبار غيرمستند هم باز است و افكار عمومي كمتر با داده‌هاي مستند مهاجرت روبرو شده است. اهميت «رصدخانه مهاجرت ايران» هم در همين موضوع و در مستندسازي و داده‌نگاري اين پديده است؛ داده‌هاي تازه اين مركز اما مي‌گويد كه ۲۹ هزار ايراني در كادر درمان امريكا هستند. اين اطلاعات همچنين مي‌گويد كه ايرانيان از نظر تعداد مهاجران فعال در بخش سلامت امريكا در رتبه ۲۴ در ميان مهاجران اين بخش قرار دارند. كتاب تازه اين مركز البته قابل‌تامل ديگري هم دارد كه در اين گزارش به آنها پرداخته مي‌شود.

يك بار ديگر به فضاسازي و آمار مختلف از مهاجرت ايرانيان بپردازيم؛ آماري كه حتي بارها از زبان برخي مسوولان و كارشناسان هم به‌اشتباه و غيردقيق بيان شده است. عادت به بيان گزاره‌هاي كلي و بدون استناد شايد «همان ناخودآگاه تاريخي است كه از طريق زبان در اعمال انسان‌ها ريشه دوانيده شده است». ناخودآگاهي كه از اشتياق به بازنشر گزاره‌هاي كلي و بدون منبع و نادقيق تبديل به ميلي اجتماعي مي‌شود. در اين حالت لزوم بررسي و عادت به پرسيدن از چرايي و «از كجا چنين مي‌گويي؟» را به شكل پسيني از اولويت خارج كرده است. از اين منظر مي‌توان به اين گزاره انديشيد كه گزارش‌هاي كمي و در دسترس ‌عموم، براي تغيير در صورت‌بندي دانايي در يك جامعه تاحدودي مفيد باشند يا دست‌كم در اين مسير حركت كنند. اگر تمايل جمعي و ناخودآگاهي را كه به تعريف فوكو از «اپيتسمه» (Episteme) - مجموعه قواعد نانوشته حاكم بر گفتار و نوشتار در هر دوره تاريخي- نزديك است در اينجا بپذيريم، بايد گفت كه چنين گزارش‌هايي مي‌توانند صدايي متفاوت و حداقلي در جامعه ايجاد كنند. در چنين وضعيتي صداي گزاره‌هاي دقيق يا دست‌كم تلاش براي بيان حقيقت با اعداد يا عبارت‌هاي روشن و شواهدمحور، معرفتي خلاف رويه حاكم است. رويه‌اي كه مي‌تواند با همراهي گسترده‌تر به امري وحدت‌بخش تبديل شود. وحدتي كه شايد به كنشي رفتاري براي تغيير ذائقه عمومي مردم جامعه يا در مقابل اپيتسمه تعريف شود! از اين منظر شايد بتوان گفت كه انتشار سالنامه مهاجرتي ايران 1401 يكي از تلاش‌هايي است كه براي عادت به توليد و شنيده‌شدن گزارش‌هاي كمي و شواهدمحور مي‌كوشد. تلاشي كه مي‌تواند مورد سوال قرار گيرد و از منبع و چرايي گزاره‌ها در آن پرسيد و به پاسخ رسيد. در ادامه بخشي از مهم‌ترين اطلاعات اين گزارش آورده شده است.

در روزهاي پاياني هفته گذشته سالنامه مهاجرتي ايران ۱۴۰۱ به عنوان تنها سند مهاجرتي كشور از سوي رصدخانه مهاجرت ايران منتشر شد كه اطلاعات تازه‌اي درباره دلايل ميل به مهاجرت ايرانيان و همچنين آمار و ارقام مرتبط در اين زمينه دارد. علاوه‌براين مهم‌ترين تفاوت‌هاي اين نسخه نسبت به سالنامه‌هاي پيشين در اضافه‌شدن بخش‌هاي «مهاجرت كسب‌وكار»، «مهاجرت كادر درمان»، «مهاجرت‌هاي اقليمي» است. «بهرام صلواتي» مدير اين رصدخانه در نشست رونمايي اين كتاب گفت: «سالانه ۶۵۰۰۰ نفر از ايران مهاجرت مي‌كنند و شيوه حكمراني و مملكت‌داري، بي‌ثباتي اقتصادي، شرايط تحريم ايران و نوسان قيمت ارز، تورم از جمله عوامل مهم تاثيرگذار بر ميل به مهاجرت بيش از ۸۰۰۰ ايراني شركت‌كننده در پيمايش‌هاي بررسي ميل و تصميم به مهاجرت است». اما نتايج اين كتاب مهاجرتي چه مي‌گويد؟

يكي از بخش‌هاي نخستين اين كتاب جايگاه ايران در برخي از شاخص‌هاي جهاني منتخب را بررسي كرده كه نتايج نشان مي‌دهد ايران به جز در شاخص جهاني نوآوري (رتبه 53 جهاني) در بقيه شاخص‌ها وضعيت خوبي ندارد: براي مثال ايران رتبه ۱۴۱ را در شاخص صلح جهاني ميان ۱۴۶ كشور، رتبه ۱۰۲ را در قدرت نفوذ گذرنامه ميان ۱۱۶ كشور و رتبه ۸۴ در سيستم بهداشت ميان ۹۶ كشور جهان را دارد.

براساس اين كتاب و براساس داده‌هاي موجود، جمعيت ايرانيان (افراد متولد ايران) در 20 كشور با بيشترين جمعيت ايراني در جهان حدود 2 ميليون نفر تخمين زده مي‌شود. امريكا، كانادا، آلمان، تركيه و انگلستان مهم‌ترين كشورهاي مقصد مهاجران ايراني بوده‌اند. در سال‌هاي 2010 تا 2021 به‌طورمتوسط سالانه حدود 86 هزار ويزا يا اجازه اقامت غير توريستي براي ايرانيان در اروپا، امريكاي شمالي و استراليا، تركيه و ساير كشورهاي OECD صادر شده است.

 تعداد دانشجويان ايراني در خارج از كشور طي يك-دو دهه گذشته روند صعودي داشته و از تراز 17 هزار دانشجو در سال 2000 ميلادي به تراز 66 هزار دانشجو در سال 2020 رسيده است. همچنين رتبه دانشجو فرستي ايران در بازه زماني 2000 تا 2020 از رتبه 26 در جهان به رتبه 17 تغيير يافته است. امريكا، آلمان، تركيه، كانادا و ايتاليا به ترتيب پنج مقصد اصلي دانشجويان ايراني در دنيا هستند.

مناطق اصلي تراكم جمعيت دانشجويان ايراني شامل امريكاي شمالي، اروپاي غربي، آسياي جنوب شرقي و اقيانوسيه است. كشور امريكا همواره مقصد اول دانشجويان ايراني براي تحصيل در خارج از كشور بوده و بعد از امريكا كشور‌هاي آلمان، تركيه و كانادا مقاصد محبوب دانشجويان ايراني به شمار مي‌روند. ايجاد محدوديت‌هاي ويزايي امريكا براي دانشجويان ايراني طي سال‌هاي اخير، ساده‌تربودن دريافت پذيرش در مقاصد بعدي نسبت به امريكا و هزينه پايين‌تر تحصيل در كشورهايي چون تركيه، آلمان، ايتاليا و كانادا به نسبت امريكا از جمله دلايل گرايش دانشجويان ايراني براي تحصيل در كشورهاي ديگر بوده است.

بيش از ۲ هزار ويزاي استارت‌آپ، كارآفريني يا خوداشتغالي براي ايرانيان

يكي ديگر از مهم‌ترين روش‌هاي جذب نيروي انساني با كيفيت بالا ايجاد شرايط و برنامه‌هاي مناسب براي كارآفرينان، سرمايه‌گذاران فعال و استارت‌آپ‌ها است. بيش از 25 كشور هم‌اكنون برنامه ويزاي استارت‌آپ خود را فعال كرده‌اند. ايرانيان در سه سال اخير (2019 تا نيمه اول 2022) از دو كشور كانادا و انگلستان بيش از 2000 ويزاي استارت‌آپ، كارآفريني، سرمايه‌گذاري يا خود‌اشتغالي دريافت كرده‌اند. به‌طوركلي براي ايرانيان در 12 سال اخير سالانه به‌طور متوسط حدود 12 هزار ويزا يا اجازه اقامت موقت و دايم كاري در مقاصد امريكا، كانادا، استراليا، انگلستان و اتحاديه اروپا صادر شده است.

«يونيكورن» اصطلاحي است كه در چندسال گذشته بارها درايران مطرح شده و به اخبار عمومي هم راه پيدا كرده است. به عبارتي ساده، كسب‌وكاري كه تمامي سهامدارانش خصوصي باشند و بيش از يك ميليارد دلار ارزش داشته باشد، «يونيكورن» خوانده مي‌شود. 64 درصد بنيان‌گذاران و هم‌بنيان‌گذاران يونيكورن‌هاي امريكايي را مهاجران يا فرزندان آنها تشكيل مي‌دهند. نتايج اين كتاب تازه همچنين مي‌گويد كه مجموع ارزش 319 يونيكورني كه مهاجران در امريكا راه‌اندازي كرده‌اند 1.2 تريليون دلار است كه اين رقم بيش از ارزش تمام شركت‌هاي بورسي بسياري از كشورها، از جمله آرژانتين، كلمبيا، پرو، پرتغال، ايرلند، روسيه و مكزيك است.

آمار بين‌المللي جريان‌هاي ورودي و خروجي وجوه ارسالي مهاجران كه توسط بانك جهاني منتشر مي‌شود براي ايران از سال 2011 در عدد1330 ميليون دلار ثابت مانده و پس از آن تغييري را نشان نمي‌دهد؛ ازاين‌رو اين داده براي ايران چندان قابل اتكا نيست. با وجود اينكه طبق «مقررات معاملات و تحريم‌هاي ايران» وضع‌شده توسط مراجع قانوني ايالات متحده امريكا (اعم از رييس‌جمهور و كنگره) و همچنين مقررات برخي از ديگر كشورها، وجوه ارسالي مهاجران به‌طور مستقيم متاثر از تحريم‌ها نبوده و محدوديت مقداري بر آنها اعمال نمي‌شود. اما بسته به شيوه ارسال، ارسال‌كننده و منبع كسب وجوه ارسالي، محدوديت‌هايي بر تراكنش‌هاي مهاجران قابل اعمال هستند يا اجازه قبلي براي انجام آنها لازم است. در اغلب موارد، ارسال وجه به صورت مستقيم امكان‌پذير نبوده و نيازمند موسسات مالي كشورهاي واسط است. آنچه بيشتر تراكنش‌هاي مهاجران ايراني يا اتباع خارجي داخل ايران را تحت‌تاثير قرار داده و محدود مي‌كند، محدوديت‌ها و تحريم‌هاي اعمال‌شده بر سيستم بانكي كشور است. در نتيجه در عمل، با عدم دسترسي به سيستم بين‌المللي انتقال پول و عدم فعاليت موسسات مالي خارجي در ايران، تراكنش‌هاي مهاجران محدود شده و به حداقل مي‌رسند. با فرض ادامه تحريم‌ها عليه سيستم بانكي كشور، ايجاد كانال‌هاي نقل و انتقال وجوه مهاجران كشورهاي همسايه با ارز دو كشور، بسترسازي براي شروع فعاليت موسسه‌هاي مالي تخصصي براي ارسال وجوه مهاجران و تدوين و به‌روزرساني قوانين و نظارت بر فعاليت‌هاي حواله‌اي صرافي‌هاي ديجيتال، زمينه را براي افزايش شفافيت و تخمين بهتر منابع ارسالي از ايران و به ايران فراهم مي‌كنند.

ايرانيان در سال‌هاي 2020 و 2021 مجموعا 17 هزار و 245 خانه در تركيه خريداري كرده‌اند و سهم آنها از كل خانه‌هاي خريداري‌شده توسط اتباع خارجي در تركيه در اين دو سال به ترتيب 17.4 و 16.9 درصد بوده است. در سال 2021 ميلادي، 936 شركت با شراكت اتباع ايراني در تركيه ثبت شده است كه نسبت به سال قبل 29 درصد افزايش داشته است. به‌طور كلي در سال‌هاي 2020 و 2021 مجموعا 1661 شركت با مشاركت اتباع ايراني در تركيه تاسيس و در كل 22 ميليون و 190 هزار 63 دلار براي ثبت شركت هزينه شده است.

طبق سرشماري سال 2018 امريكا 29 هزارنفر ايراني در كل بخش بهداشت و درمان امريكا فعال بوده‌اند كه 24 هزار نفر آنها در مشاغل تخصصي و 5 هزار نفر آنها در مشاغل مراقبتي مشغول به فعاليت بوده‌اند. در ميان آنها هشت هزار نفر پزشك و جراح بوده‌اند كه 26 درصد فعالان ايراني در بخش سلامت امريكا را تشكيل مي‌دهند.

ايرانيان از نظر تعداد مهاجران فعال در بخش سلامت امريكا در رتبه ۲۴ در ميان مهاجران اين بخش قرار دارند. همچنين از نظر نسبت پزشكان به فعالان بخش سلامت با 26 درصد در جايگاه پنجم پس از پاكستان، هند، مصر و تايوان قرار دارند.

براساس نتايج پيمايش‌هاي رصدخانه مهاجرت ايران، شاخص تصميم به بازگشت در ميان مهاجران ايراني خارج از كشور از سطح 42 درصد در سال 1396 به سطح 14 درصد در سال 1401 افت داشته است. همچنين تصميم به عدم بازگشت در ميان مهاجران ايراني خارج از كشور از سطح 10 درصد در سال 1396 به سطح 62 درصد در سال 1401 افزايش داشته است. مسائل اقتصادي، شيوه حكمراني و مملكت‌داري و وضعيت آزادي‌هاي فردي و اجتماعي از مهم‌ترين دلايل عدم بازگشت مهاجران ايراني به كشور هستند.

تحليل يافته‌هاي گالوپ از مصاحبه با حدود 64 هزار مهاجر نسل اول بالاي 15 سال در حدود 160 كشور جهان حاكي از آن است كه به‌طور ميانگين 7 درصد از مهاجران تمايل دارند به زادگاه خود برگردند. تمايل به بازگشت در ميان مهاجران ايراني 1 درصد است كه با ميانگين جهاني 7 درصد فاصله قابل‌توجهي دارد.