مدیر رصدخانه مهاجرت ایران درباره روند مهاجرت ایرانیان از کشور، گفت: «ترازهای گذشته را رد کرده‌ایم و در ۲ سالنامه پیش از این، کمتر از ۲ میلیون ایرانی خارج از کشور داشتیم، اما در جدیدترین آمارها ۸۶ هزار ویزا و اقامت غیر توریستی در بازه ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ صادر شده است. جمعیت ایرانیان متولد ایران در 20 کشور با بیشترین جمعیت ایرانی در جهان حدود 2 میلیون نفر تخمین زده می شود و آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین کشورهای مقصد مهاجران ایرانی بوده‌اند. در سال‌های 2010 تا 2021 به طور متوسط سالانه حدود 86 هزار ویزا یا اجازه اقامت غیر توریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا ترکیه و سایر کشورهای OECD صادر شده است. در ۱۲ سال اخیر ۱۶ هزار ویزای تحصیلی و ۱۲ هزار ویزای کار داشته‌ایم.»

به گفته صلواتی، سالنامه مهاجرت ۱۴۰۱ کامل‌ترین و جامع‌ترین مجموعه و منبع آمار و وضعیت مهاجرت در ایران و ثمره تلاش‌های گروهی ۲۰ نفره داخل رصدخانه و آمار نهادهای دیگر است. مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با تاکید بر گذر از نگاه صرف آماری به پدیده مهاجرت، توضیح داد: «باید شاخص تاب‌آوری دقیقی تعریف کنیم نه مانند گزارش‌های رسمی که گزارش‌هایی گذشته‌نگر و صرفا اعلام اعداد است. بر اساس آمارهای این سالنامه در سال ۲۰۲۰، رتبه مهاجرفرستی ایرانیان در میان کشورهای دنیا ۵۴ و رتبه مهاجرپذیری ایرانیان ۲۳ بوده است. در حالی که رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجوپذیری و دانشجوفرستی کشور تقریباً برابر است. اما در شاخص‌هایی چون رقابت پذیری استعدادها و فرار مغزها، ایران در رتبه‌های پایین قرار گرفته است. این مساله به نوعی بیانگر کیفیت مهاجران ورودی و خروجی کشور است. همچنین در برخی مقاصد به شکل سنتی مهاجر فرستاده‌‍ایم و پیوندهای خانوادگی به شکل آهن‌ربا در آن کشورها عمل خواهد کرد، یعنی مثلا هرچه تعداد ایرانی‌ها در ترکیه بیشتر باشد شاهد افزایش آنها در سال‌های آینده در همان کشور خواهیم شد.»

آمار مهاجرت‌های اقلیمی درون سرزمینی، رصد شد

سازمان بین‌المللی مهاجرت تاکید کرده که تا سال ۲۰۵۰، حدود ۲۰۰ میلیون نفر در نتیجه تغییرات محیطی و اقلیمی ممکن است به صورت دائم یا موقت در داخل کشور خود یا خارج از کشورشان آواره شوند. مدیر این رصدخانه با اشاره به این موضوع از فصل مهاجرت اقلیمی در این سالنامه گفت: «ایران با افزایش ۲.۶ درجه سانتیگراد میانگین دما و کاهش ۳۵ درصدی بارندگی در دهه‌های بعدی مواجه می شود. این یعنی بر اساس تغییر اقليمي کنونی و حقایق گرمایش در ایران، واقعیت تغییر اقلیم ایران شدیدتر از منطقه خاورمیانه است. بخش مهاجرت‌های اقلیمی، موضوعی است که در کشور به شدت مغفول مانده و کسی دنبال داده‌های اقلیمی نیست. اما ما تلاش کردیم به مهاجرت‌های اقلیمی که به نوعی مهاجرت‌های اجباری درون‌سرزمینی هستند؛ بپردازیم.»

فساد نهادینه شده، عامل میل به مهاجرت ایرانیان

صلواتی در ادامه به اضافه شدن بخش‌های جدید دیگری به این سالنامه که حالا سومین دوره انتشار آن است، اشاره کرد و آن را چنین توصیف کرد:«دیگر فصل‌های جدید این کتاب شامل جدیدترین داده‌های کمی و کیفی مرتبط با مهاجرت کادر درمان و مهاجرت کسب‌وکارهای ایرانی است. فصل دهم این سالنامه هم به ارزیابی و حکمرانی مدیریت مهاجرت در کشور می‌پردازد و تحلیل‌هایی در این زمینه اضافه شده است. شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، بی‌ثباتی اقتصادی، وجود فساد نهادینه شده در کشور، شرایط تحریم ایران و نوسان قیمت ارز، تورم و شرایط اقتصادی مهمترین علت ‎میل به مهاجرت ایرانیان است. تاکنون گزینه‌ی «فرار از وضعیت موجود» در پاسخ پیمایش‌های میل‌سنجی مهاجرت نبود، اما در این سال‌ها اضافه شده است.»

سرمایه‌های ایرانی در ترکیه و آمریکا

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران درباره وضعیت مهاجران ایرانی در خارج کشور گفت: «ایرانی‌ها دهمین ملیت از نظر تعداد یونیکورن‌های تاسیس شده در آمریکا هستند. همچنین در سال‌هاي ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ مجموعا هزار و ۶۶۱ شركت با مشاركت اتباع ايراني در تركيه تاسيس و درکل ۲۲ میلیون و ۱۹۰ هزار ۶۳ دلار براي ثبت شركت هزينه شده است. طبق سرشماری سال ۲۰۱۸ آمریکا ۲۹ هزار نفر ایرانی در کل بخش بهداشت و درمان آمریکا فعال بوده‌اند که ۲۴ هزار نفر آنها در مشاغل تخصصی و ۵ هزار نفر آنها در مشاغل مراقبتی مشغول بوده‌اند. در میان آن‌ها هشت هزار نفر پزشک و جراح بوده‌ که ۲۶ درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند.»

در مهاجرت رکورد می‌زنیم و این مبالغه نیست

صلواتی درباره آمارها تشریح کرد: «پیشتر رصدخانه مهاجرت متهم به سفید نمایی می‌شد، چرا که آن دوره ما باید با داده‌های مبالغه‌آمیز آن روز مبارزه می‌کردیم. امروز اما متهم به سیاه‌نمایی خواهیم شد. با وجود رتبه ۱۰۲ در قدرت نفوذ گذرنامه میان ۱۱۶ کشور، با تجمیع انواع آمار مهاجران ایرانی سالانه حداقل ۶۵ هزار نفر از کشور مهاجرت می‌کنند. ما داریم در حوزه مهاجرت رکوردزنی می‌کنیم و ترازهای آماری را رد می‌کنیم.همچنین ایجاد سد ‎آزادسازی مدرک، سیگنالی برای کاهش سن مهاجرت است، نکته‌ای که نباید فراموش شود. لازم به ذکر است که هیچ نوع غرض‌ورزی و دست بردن در داده‌ها تاکنون اتفاق نیفتاده و سعی کرده‌ایم همواره مسئولیت خود را به درستی انجام دهیم. رصد خانه مهاجرت ایران به عنوان نهاد پژوهشی و مطالعاتی باوجود تمام کاستی‌ها توانسته کار را پیش ببرد و امیدوار هستیم که با حمایت‌های جامعه استقلال خود را حفظ کنیم.»

جلوگیری از انتشار داده‌های آماری، مانع برنامه‌ریزی برای پدیده مهاجرت

او در رابطه با این فصل‌های تازه با اشاره به سهل‌انگاری آماری در شاخص‌های مهاجرت و نبود همکاری کافی بین سازمان‌ها برای ارائه آمار دقیق، بیان کرد: «در بخش مهاجرت کسب‌وکارها که امروز مطرح است، ما همچنان با فقدان آماری مواجهیم. در کشور روی موضوع شاخص‌های مهاجرت دچار سهل‌انگاری هستیم و معمولا با ما همکاری نمی‌کنند و این باعث می‌شود تا نتوانیم آمار دقیقی داشته باشیم. طبق پیمایش‌های خرداد ۱۴۰۱ رصدخانه مهاجرت ایران، ایجاد نکردن زیرساخت برای تولید، انتشار و تحلیل داده‌ها در کشور چالش‌هایی را برای مطالعه و برنامه‌ریزی در حوزه مهاجرت ایجاد کرده است.» صلواتی با اشاره به این محدودیت‌ها درباره آمارهای موجود در سالنامه مهاجرت توضیح داد: «با توجه به این محدودیت‌ها به طور کلی، ما آمارهای مهاجرت را بر اساس پیمایش‌‎های اجتماعی به این سالنامه اضافه کرده‌ایم. همچین با اضافه کردن بخش مهم ملاحظات آماری، تلاش کردیم اعتبار آماری داده‌ها را دقیق‌تر و شفاف‌تر بیان کنیم.» مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، در توصیف مانع‌تراشی برای ارائه آمار، با مثالی گفت: «در سال گذشته داده‌ی مهاجرت نخبگان (المپیادی‌ها) را توانستیم تهیه کنیم اما در سالنامه‌ی امسال داده‌ها به ما داده نشد. با وجود اینکه براساس برخی آمار و ارقام، ۹۵ هزار و ۹ نفر دانشجوی ایرانی در خارج داریم، اما نهادهای متولی به ما دسترسی آماری ندادند و در سالنامه نتوانستیم به آن استناد کنیم. به علاوه سازمان امور دانشجویان هم به صورت استنادی به آن توجه نکرد.» صلواتی با ذکر این مثال، ادامه داد: «ما بانک اطلاعاتی نداشتیم و بانک‌های اطلاعاتی خارج از کشور مثل آمریکا، کانادا، استرالیا و بریتانیا بهترین داده‌ها را دارند. به همین دلیل ما تلاش کردیم با جمع‌آوری داده‌های مهاجرتی -که در دنیا حداقل دو سال طول می کشد-، با تمام سختی‌ها به‌روزترین و مستندترین آمارها را ارائه کنیم.»

در سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱، برای اولین بار نتایج پیمایش‌های «بررسی میل و تصمیم به مهاجرت ایرانیان» میان فعالین کسب‌وکارهای ایرانی، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی»، «بررسی میل به بازگشت ایرانیان خارج از کشور» و «دانشجویان خارجی در ایران» نیز در قالب سالنامه مهاجرتی ایران منتشر شده است. پیمایش‌ «بررسی میل و تصمیم به مهاجرت در میان فعالین کسب‌وکارهای ایرانی» که پلتفرم کاریابی جاب‌ویژن، پیمایش بررسی میل و تصمیم به مهاجرت در میان کادر درمان کشور» همراهی به عنوان انتشاردهنده و به طور مشترک با واحد آینده‌پژوهی دانشگاه علوم پزشکی کرمان، بررسی میل و تصمیم به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان با همراهی آکادمی آنلاین مکتب‌خونه انجام شد. پیش‌ازاین در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ نسخه‌های اول و دوم این کتاب از سوی رصدخانه مهاجرت ایران منتشر شده است.