«هم مردم و هم صاحبان کسب‌وکار ریسک خریدوفروش اینترنتی را روی پلتفرم‌های خارجی مثل اینستاگرام، تلگرام و واتس‌آپ پذیرفته‌اند، پس نباید گلایه کنند که چرا این پلتفرم‌ها فیلتر شده است.» این گفته‌های یک مقام مسئول در مرکز تجارت الکترونیک ایران است. او نمی‌خواهد نامی از او برده شود. می‌گوید اجازه مصاحبه ندارد، اما در عین حال اضافه می‌کند که می‌توانی از اطلاعاتم در گزارش‌ات استفاده کنی؛ در واقع هیچ اطلاعاتی هم ارائه نمی‌کند!

اختلال در اینترنت، فیلترینگ گسترده پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های خارجی بیش از یک هفته است که ادامه دارد. اینترنت حتی در برخی از شهرها سهمیه‌بندی شده؛ از ساعت چهار بعدازظهر تا 12شب اینترنت گوشی‌های تلفن همراه قطع است. اولین پیامد اختلال در اینترنت و فیلترینگ، متوجه کسب‌وکارهای اینترنتی و معیشت مردم است. هرچند هنوز گزارش دقیقی از پیامد اختلال اخیر روی کسب‌وکارها گزارش‌نشده و شرایط کماکان ادامه دارد، با این حال تجربه مشابه دو سال گذشته نشان داده که زیان ناشی از قطع اینترنت سنگین است.

حدود دو سال پیش- آبان 98 – زمانی که در بحبوحه اعتراض‌ها به گرانی بنزین، اینترنت کل کشور به مدت یک هفته قطع شد، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران آثار و زیان‌های اقتصادی ناشی ازاین تصمیم را بررسی کرد. طبق گزارشی که اتاق ایران به مقامات امنیتی کشور و دولت وقت ارائه کرد، زیان ناشی از قطعی اینترنت به مدت یک هفته 5/1میلیارد دلار برآورد شده بود.

گزارش‌های غیررسمی حکایت از آن دارد که در 10 روز گذشته اختلال در اینترنت و فیلترینگ پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام و واتس‌آپ حیات اقتصادی بیش از 700 هزار کسب‌وکار روی این دو پلتفرم را در معرض تهدید قرار داده است.

هفته گذشته نت‌بلاکس، سازمان غیردولتی ناظر بر اینترنت جهانی، در گزارشی برآورد کرده خسارت ناشی از قطعی اینترنت در ایران 5/1میلیون دلار در ساعت است. به موازات آن برخی از درگاه‌های پرداخت هم از کاهش تراکنش‌ها و اختلال در پرداخت‌های اینترنتی خبر دادند.

مرکز آمار ایران، سال گذشته گزارش داد حدود ۱۱میلیون نفر از طریق شبکه‌های مجازی کسب درآمد می‌کنند که از این آمار ۹ میلیون نفر یعنی ۸۳ درصد در اینستاگرام فعال هستند.

انجمن تجارت الکترونیک هم به‌تازگی طی بیانیه‌ای با اشاره به محدودسازی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، اعلام کرد اختلاف در اینترنت و فیلترینگ باعث خسارت سنگینی به کسب‌وکارها و به‌خصوص کسب‌وکارهای کوچک و خانگی شده است، به‌طوری که قطع دسترسی به اینستاگرام، بیش از 400 هزار کسب‌وکار را در خطر نابودی قرار داده و امرار معاش بیشتر از یک میلیون نفر را با مشکلات جدی مواجه کرده است.

انجمن تجارت الکترونیک همچنین اعلام کرده یک میلیون شغل ایجادشده در اینستاگرام بازاری بیش از ۴۰ هزار میلیارد تومان در سال ایجاد کرده است.

بابک عابدینی، رئیس کمیسیون فناوری اطلاعات اتاق ایران در واکنش به شرایط پیش‌آمده به هم‌میهن می‌گوید: «اختلال‌ها در هفته‌ای اتفاق افتاده که روزهای تعطیل زیادی داشته است؛ با این حال حتما اتاق بازرگانی همانند قبل گزارشی از تبعات این اختلال در اینترنت را بر کسب‌وکارها به خصوص کسب‌وکارهایی که روی پلتفرم‌های خارجی هستند، بررسی کرده و نظر خود را به سیستم ارائه خواهد کرد.»

«پیشنهادم این است که مردم کسب‌وکار خودشان را بر محیطی که پایبند به قانون جمهوری اسلامی ایران نیست، برنامه‌ریزی نکنند.» عیسی‌زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات این اظهارات را در واکنش به شایعه قطع دائمی اینستاگرام عنوان کرده است. او در عین حال درباره وضعیت فیلترینگ اینستاگرام از خود سلب مسئولیت کرده و گفته که «مرجع تصمیم‌گیری در این زمینه وزارت ارتباطات نیست.» همین دو جمله کافیست تا 11 میلیون نفری که از این راه گذران زندگی می‌کنند، در استرس و نگرانی قرار بگیرند.

اولین پیامد فیلترینگ برای کسب‌وکارهای کوچک این است که مشتری‌ها کم می‌شوند. افراد زیادی دسترسی به فیلترشکن ندارند. آنهایی هم که دارند، باید زمان و هزینه بیشتری را برای دور زدن فیلترینگ صرف کنند. در نتیجه خیلی‌ها شاید عطای خرید از اینستاگرام را به لقایش ببخشند؛ درست شبیه اتفاقی که بعد از فیلتر شدن تلگرام افتاد.

علاوه بر این، محدودکردن و گسترش فیلترینگ باعث داغ شدن بازار فروشندگان وی‌پی‌ان‌ خواهد شد. هرچند این موضوع می‌تواند بازار پررونقی را برای تاجران خاکستری ایجاد کند، اما زیان‌های استفاده از فیلترشکن‌ها هم کم نیستند. متخصصان می‌گویند، فیلترشکن‌هایی که روی تلفن‌ ‌همراه و کامپیوتر کاربران نصب می‌شوند، به راحتی امکان هک کردن محتوای تلفن همراه افراد را فراهم می‌کنند. موضوعی که می‌تواند امنیت و حریم خصوصی افراد را به خطر بیندازد.

این محدودیت‌ها، ریسک سرمایه‌گذاری را هم افزایش داده است. کاهش رتبه سایت‌ها در نتایج موتور‌های جست‌وجوگر باعث شده صاحبان مشاغل اینترنتی که برای افزایش رتبه در نتایج موتورهای جست‌وجوگر هزینه‌های زیادی کردند، دچار زیان شوند. متخصصان فناوری اطلاعات می‌گویند قطعی اینترنت باعث شده ورودی سایت‌هایی که به موتور جست‌وجوگر گوگل متصل بوده، با افت حجم ترافیک و کاهش بازدید روبه‌رو شوند. همچنین وب‌سایت‌هایی که به سیگنال‌های لحظه‌ای وابسته هستند، نسبت به سایت‌های با لینک‌های قوی‌تر با افت بیشتری مواجه شده‌اند.

اختلال در اینترنت قرار نیست دائمی باشد؛ مقامات دولت سیزدهم می‌گویند شرایط عادی شود، محدودیت‌ها برداشته می‌شود. اما شواهد نشان می‌دهد که فیلترینگ آمده است که بماند.

تصمیم به فیلترینگ برای امروز و دیروز هم نیست. جدا از مباحث اجتماعی و فرهنگی که در سیاست‌گذاری برای فیلترینگ به شدت پررنگ می‌شود، تجارت در پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام و واتس‌آپ از سوی دولت به رسمیت شناخته نمی‌شود و به همین دلیل هم سیستم از آنچه بر سر کسب‌وکارهای این پلتفرم‌ها می‌آید، از خود سلب مسئولیت می‌کند.

سال 95 شورای عالی فضای مجازی دستورالعملی را مصوب کرد که برمبنای آن ارائه خدمات دولتی و فعالیت تجاری رسمی روی پلتفرم‌های خارجی ممنوع شد. براساس این مصوبه درگاه رسمی پرداخت به کسب‌وکارهای بدون مجوز رسمی و اینماد، ارائه نمی‌شود. هرچند از آن زمان این مصوبه با هدف ساماندهی کسب‌وکارهای اینترنتی به اجرا گذاشته شده، اما برای کسب‌وکارهای بسیاری هم که تمایل به ثبت اینماد نداشتند محدودیتی ایجاد نشد. در نتیجه کسب‌وکارهای کوچک بدون اینماد و مجوز برای تجارت بر بستر اینستاگرام و سایر پلتفرم‌ها از روش‌هایی مثل کارت به کارت کردن یا درگاه‌های فرضی استفاده می‌کنند. حالا سیستمِ تصمیم‌گیر به فیلترینگ، همین قانون را ملاک قرار داده که ما از ابتدا به کسب‌وکارها گفتیم روی پلتفرم خارجی نروند!

اجبار برای کوچ دادن کسب‌وکارهای اینترنتی به سوی پلتفرم‌های داخلی کار آسانی نیست. تجربه پیام‌رسان‌هایی مثل بله و سروش نشان داد که مردم استقبال نمی‌کنند. از سویی، پلتفرم‌های ایرانی هم مشکلات فنی بسیاری دارند. با این حال از سال گذشته که طرح صیانت از فضای مجازی بار دیگر داغ شد، کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال مصوب کرد تا پلتفرم‌های داخلی تقویت شوند و راهکار را «هدایت» کسب‌وکارها به سوی بسترهای ایرانی عنوان کرد. این در حالی است که کارشناسان می‌گویند، نه‌تنها بسترهای اینترنتی ایرانی، به لحاظ فنی قابلیت خدمات‌دهی ندارند، بلکه نفس این کار دخالت در کسب‌وکارها محسوب می‌شود.

حسین اسلامی، رئیس هیات‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای می‌گوید:«جایگزین کردن پیام‌رسان‌های داخلی به جای خارجی‌ها در حال حاضر امکان‌پذیر نیست. اولا از لحاظ امنیتی مشکل‌ساز است، دوم اینکه ارتباط با خارج به‌گونه‌ای نیست که قابلیت جایگزینی داشته باشد زیرا نمی‌توان به کاربر خارجی گفت پیام‌رسان ایرانی نصب کند، چون چنین امکانی ندارد.»

اجرای ایده پیام‌رسان‌های داخلی در سال ۹۷ اجرایی شد، زمانی‌که مقامات وقت تصمیم به فیلترینگ تلگرام گرفتند. به دنبال آن، پروژه پیام‌رسان‌های ایرانی یکی پس از دیگری پا به عرصه گذاشتند، اما سرنوشت همه آنها مشابه است؛ عدم استقبال عمومی! در واقع پروژه پیام‌رسان‌های داخلی با صرف 400 میلیارد تومان هزینه در فاز اول شکست خورد. قرار بود 300 میلیارد تومان دیگر به علاوه امکانات رایگانی مثل سرور و پهنای باند هم در اختیارشان قرار بگیرد اما نتیجه‌ای که در فاز اول اجرا به‌دست آمد، نشان داد که پیام‌رسان‌های داخلی نه‌تنها توانایی جذب کاربر به صورت گسترده ندارند، بلکه به لحاظ فنی هم دارای مشکلات فراوانی هستند که قدرت رقابت با انواع مشابه خارجی را از آنها گرفته است. این موضوع به‌خصوص در ایام همه‌گیری کرونا در پیام‌رسان‌هایی که برای دانش‌آموزان و دانشجویان طراحی شده بود، خود را نشان داد. به همین دلیل هم دولت وقت از هزینه برای فاز دوم این پروژه پا پس کشید. بعضی از آنها با تبلیغات گسترده و برخی هم با اجبار نهادهای دولتی از مردم می‌خواستند که اپلیکیشن‌ها را نصب کنند. آن‌طور که مالکان این پیام‌رسان‌ها اعلام کردند، در فاز راه‌اندازی هر کدام پنج میلیارد تومان وام گرفتند. طبق اطلاعات موجود، این تسهیلات با سود هشت درصد و بازپرداخت ۳۶ماهه‌ بود و بارها هم مهلت بازپرداخت و تسویه این وام تمدید شد.

با این حال طبق آخرین گزارشی که مرکز افکارسنجی ایسپا ارائه کرد، اپلیکیشن روبیکا با 7/5درصد، پیام‌رسان سروش با 6/3درصد، بله با 2/2درصد، ایتا با 4/4درصد، آی‌گپ با 8/1درصد و گپ با 3/0درصد از کاربران را توانسته‌اند جذب کنند؛ در واقع هزینه‌ای برای هیچ!

بیش از 10 روز از فیلترینگ پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام، واتس‌آپ و لینکدین که به نوعی با کسب‌وکارها مرتبط هستند، می‌گذرد. اختلال در اینترنت و به دنبال آن فیلترینگ برخی پیام‌رسان‌های خارجی با شروع اعتراض‌ها به درگذشت مهسا امینی آغاز شد. هرچند دولت اعلام می‌کند به‌زودی اختلال‌ها برطرف می‌شود، اما به نظر می‌رسد، تصمیم به فیلترکردن برخی پلتفرم‌ها مثل اینستاگرام جدی است. موضوعی که باعث نگرانی 11 میلیون کسب‌وکار فعال در این پلتفرم‌ها شده است. ظاهرا تصمیم این است که یک‌بار دیگر پیام‌رسان‌های داخلی تقویت شوند. از سال قبل هم زمزمه اجرایی شدن طرح صیانت به گوش می‌رسید و تصمیم‌هایی هم در این رابطه گرفته شده است. فعالان بخش خصوصی می‌گویند فیلترینگ زیان‌های زیادی را به کسب‌وکارها وارد می‌کند و ارتباطات بخش تجاری کشور را با خارج قطع می‌کند. حمیدرضا صالحی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران در این رابطه به هم‌میهن می‌گوید:«اگر این پلتفرم‌ها فیلتر شوند، ارتباطات تجاری هم مختل می‌شود. اگر ما یک پلتفرم بومی و داخلی داشته باشیم و از این طریق بخواهیم تجارت کنیم، پس تکلیف تجارت خارجی چه می‌شود؟ شرکای خارجی ما چطور می‌توانند با ما ارتباط بگیرند و توانایی‌های ما را بسنجند؟» گفت‌وگو با وی را بخوانید:

اختلال در اینترنت و فیلترینگ پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام که بستر کار تجاری کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ هستند، باعث‌شده صاحبان این نوع کسب‌وکارها نسبت به آینده خود ابراز نگرانی کنند. به‌خصوص که این روزها شایعاتی مبنی بر فیلترینگ دائمی اینستاگرام مطرح است. استدلال مقامات تصمیم‌گیر این است که چون این نوع کسب‌وکارها به لحاظ قانونی مجوز نداشتند و ریسک این کار را پذیرفته‌اند، بنابراین نباید اعتراض کنند. به‌گفته آنها کسب‌وکارهایی که اینماد گرفته‌اند، مشکل ندارند. به عنوان یک فعال اقتصادی این نوع نگاه و تصمیم چه تاثیری بر مشاغل فعال در این پلتفرم‌ها می‌گذارد؟

در کشورمان گستره‌ای از کسب‌وکارها در حوزه آی‌تی فعال است. این کسب‌وکارها فقط برای فروش کالا یا خدمات نیستند، بلکه امروز همه بخش‌های تجاری، اقتصادی و خدماتی نیاز به اینترنت دارند. اما قطعا کسب‌وکارهای کوچک که بر بستر اینترنت فعال هستند، با فیلترینگ متزلزل می‌شوند و آسیب می‌بینند. تعداد آنها و حجم تجارت‌شان هم قابل توجه است. اینکه گفته شود باید اینماد می‌گرفتند و مجوز قانونی برای فعالیت داشته باشند، استدلال درستی نیست، چون اولا بسترهای لازم برای این‌کار فراهم نشده و از طرفی این دلیل قانع‌کننده‌ای نیست که گفته شود اگر سیستم تصمیم گرفت اینترنت را محدود کند یا تصمیم به فیلترینگ بگیرد، پس مسئولیت ادامه حیات کسب‌وکارهای بدون مجوز با خودشان است. این دور از اخلاق حرفه‌ای است. دولت باید بسترهای لازم را برای فعالیت همه کسب‌وکارها فراهم کند. این مدل کسب‌وکارها فقط مختص به ایران نیست و در همه دنیا گسترش پیدا کرده است. سوال این است که آیا همه کشورهای دنیا چنین تصمیم‌هایی گرفته‌اند؟ موضوع دیگر مربوط به ارتباط بیزینس‌ها با یکدیگر است. برای این موضوع هم راهکاری اندیشیده نشده است. اتاق بازرگانی در مورد مشابه سال 98 گزارشی از ضرر و زیان قطع اینترنت به مقامات دولت وقت ارائه کرده بود. امروز هم به کرات در رسانه‌ها مطرح می‌شود. عدد چشمگیر و قابل توجه است و باید دولت برای این موضوع چاره‌اندیشی کند. از سویی ادامه این روند می‌تواند آثار منفی بر کسب‌وکارها بگذارد. حتی رئیس‌جمهوری هم به این موضوع اذعان دارد و در گفت‌وگوی اخیر، آقای رئیسی هم به این موضوع اشاره کرد.

به دلیل گسترش استفاده از اینترنت و پیوند ارتباطات تجاری با پلتفرم‌های رایج جهانی، امروز نمی‌توان گفت کسب‌وکارها از ارتباطات اینترنتی بی‌نیاز هستند، در واقع هیچ کسب‌وکاری را نمی‌توان مثال زد که بی‌نیاز از اینترنت یا پلتفرم‌های تجاری باشد. بسیاری از جلسات تجاری و اقتصادی از طریق پیام‌رسان واتس‌آپ انجام می‌شود. به‌خصوص در ایام کرونا این موضوع بیشتر شد و تقریبا همه به نوعی از واتس‌آپ یا اسکایپ استفاده می‌کردند. هنوز هم با وجودی که کرونا فروکش کرده، بسیاری تمایل دارند که از طریق واتس‌آپ در جلسات شرکت کنند. از سویی برخی از افراد در سفر هستند، خارج از کشور هستند و واتس‌آپ در این رابطه کمک بسیاری به برگزاری جلسات کرده است. امروز اختلال در این پیام‌رسان‌ها نگران‌کننده شده است.

مشکل فقط کوچ کاربران به سمت پلتفرم‌های داخلی نیست. مساله‌ای که فراموش می‌شود، ارتباطات بین‌المللی است. نمی‌توانیم به شرکای تجاری‌مان بگوییم بیایید و پلتفرم‌های ایرانی را نصب کنید و از این طریق با ما ارتباط بگیرید. وقتی پلتفرم‌های ما به دلایل متعدد قدرت رقابت با نوع مشابه خارجی را ندارند و اصلا برای آنها تعریف نشده، این خواسته درستی نیست. بسیاری از شرکای خارجی ما در واردات و صادرات و حتی شناسایی و آشنایی با یکدیگر از پلتفرم‌های رایجی مثل لینکدین و اینستاگرام استفاده می‌کنند. افراد مطرح در بیزینس در این پلتفرم‌ها فعال هستند. اگر این پلتفرم‌ها فیلتر شوند، ارتباطات تجاری هم مختل می‌شود. اگر ما یک پلتفرم بومی و داخلی داشته باشیم و از این طریق بخواهیم تجارت کنیم، پس تکلیف تجارت خارجی چه می‌شود؟ چطور شرکای خارجی ما می‌توانند با ما ارتباط بگیرند و توانایی‌های ما را بسنجند؟ یکی از بخش‌های توسعه بازار در دیجیتال مارکتینگ جهان‌شمول بودن اپلیکیشن‌هایی است که در دنیا فعال هستند. از سویی این اپلیکیشن‌ها متصل به موتورهای جست‌وجو هستند. اگر این ارتباط قطع شود، عملا تجارت خارجی را مختل کرده‌ایم. مثلا لینکدین یک پلتفرم بسیار تخصصی است. افراد و شرکت‌ها توانایی‌ها و ظرفیت‌های خود را در این پلتفرم به نمایش می‌گذارند و از این طریق با کسب‌وکارهای مرتبط ارتباط می‌گیرند. در دنیا بازارهای بزرگی از این طریق شکل می‌گیرد، کما اینکه تجارب بسیار ارزشمندی هم برای بخش تجارت ایران از این طریق به‌دست آمده است.

وقتی شرایط خاصی در کشور حاکم نبود هم بحث‌هایی درباره محدودکردن اینستاگرام و طرح صیانت مطرح شده بود. اتاق بازرگانی در این رابطه گزارش‌هایی را تهیه کرد که در آن گزارش‌ها به تعداد کسب‌وکارهایی که در پلتفرم اینستاگرام فعال هستند و میزان تاثیرگذاری آنها در اقتصاد کشور، پرداخت. نتیجه این گزارش این بود که دولت وقت نسبت به فیلترینگ یا محدودکردن این پلتفرم اقدامی نکرد. تا قبل از این اتفاقات اخیر، شاهد فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌آپ نبودیم. اما زمانی که مساله امنیت مطرح می‌شود، اولویت نهادهای امنیتی با اولویت‌های اتاق‌های بازرگانی متفاوت است. تاجایی که مطلع هستم، بخش فناوری اتاق بازرگانی در این رابطه فعال است و در حال تهیه گزارش‌هایی از ضرر و زیان ناشی از فیلترینگ و اختلال در اینترنت است. البته شرایط این روزها با گذشته کمی متفاوت است. اینکه متوجه شویم ادامه فیلترینگ چقدر هزینه یا فایده برای کشور دارد، مساله مهمی است. نمایندگان بخش خصوصی هم بر این اساس عمل می‌کنند و در تلاش هستند که گزارشی از هزینه‌های این کار تهیه کنند و در اختیار مقامات تصمیم‌گیر قرار بدهند. این کار شاید بتواند تاثیری در تصمیم نهایی آنها برای ادامه فیلترینگ یا کاهش محدودیت‌ها، بگذارد.