مهاجرت پزشکان ایرانی به آن‌سوی مرزها در آرزوی زندگی و شرایط شغلی بهتر از اتفاقاتی است که در این سال‌ها به‌ویژه پس از شیوع ویروس کرونا بسیار از آن شنیده‌ایم و حالا به میزانی رسیده است که سخن از احتمال واردات پزشکان خارجی گفته می‌شود. چالشی که با تداوم آن، در آینده‌ای نه‌چندان دور، پیامدهایی ناخوشایند برای سلامت جامعه دربر، خواهد داشت.

 

درخواست عدم سوءپیشینه پزشکی در سال ۱۴۰۰ از سوی بالغ‌بر چهار هزار و ۲۷ نفر، انتشار خبر افزایش ۳۰۰ درصدی مهاجرت پزشکان در دوران کرونا و مهاجرت ۱۵ هزار پزشک عمومی در طول چهار سال، نشان‌دهنده اوج تمایل قشر پزشک برای مهاجرت از ایران است، موضوعی تأسف‌آور که حکایت از شرایط نابسامان این حیطه دارد.

اگرچه فرار مغزها از ایران، جریانی بوده که همواره وجود داشته است اما در این سال‌ها، این اقدام ‌فقط منحصر به مغزها و نخبگان جوان نبوده‌است، بلکه پزشکان از دانشجو وانترن گرفته تا قدیمی‌ترهای کارکشته و درمجموع کادر درمان، استقبال زیادی نسبت به مهاجرت از خود نشان داده‌اند.

به‌طوری‌که حدود یک‌چهارم از پزشکان ایرانی به اروپا و آمریکا مهاجرت کرده‌اند؛ و بخش بزرگی از پزشکان هم کشورهای عربی را برای مهاجرت انتخاب کرده‌اند.

 

در همین راستا کامران منتظری، رئیس سازمان نظام پزشکی اصفهان گفته است پزشکان انترن فقط دنبال مهاجرت هستند و دانشجوی پزشکی امروز حتی حاضر است از صفر شروع کند ولی اینجا نماند.

حال‌آنکه پدیده مهاجرت در میان پزشکان، به‌طورمعمول امری متداول بوده اما تفاوت آن است که پیش‌ازاین بخش زیادی از این مهاجران، پس از گذران دوره‌هایی به کشور بازمی‌گشتند اما اکنون با سودای اقامت دائم، چنین مهاجرتی انجام می‌گیرد.

 

 و مهم‌تر اعداد و ارقام خروج این قشر است که در مقایسه با چند سال گذشته غیرقابل قیاس بوده و حاکی از فراوانی خروج پزشکان است. درصورتی‌که هر دانشجوی پزشکی با صرف هزینه‌ای سنگین دوره خود را به اتمام می‌رساند و لازم است تجربیات خود را در همین سرزمین بکار بندد اما به دلایلی رفتن را به ماندن ترجیح می‌دهد.

بدون تردید اصفهان از کلان‌شهرهایی است که پزشکان بسیاری را در خود جای‌داده و از میان این قشر، تعداد بالایی هم مهاجرت کرده و یا مصمم به خروج هستند.

این‌چنین که مازیار ستاری عضو هیات مدیره نظام پزشکی استان اصفهان می‌گوید: ده‌درصد آمار مهاجرتِ پزشکان در کشور، شامل پزشکان اصفهان می‌شود. بنا به گفته این مسئول تمایل ایرانی‌ها به مهاجرت را می‌توان از آماری متوجه شد که به‌تازگی منتشرشده است. به گزارش سایت رصدخانه مهاجرت ایران، هر چهار دقیقه یک ایرانی برای کانادا درخواست ویزا می‌دهد. و قابل تأمل تر آنکه بی‌انگیزگی پزشکان برای ماندگاری در ایران به میزانی شده است که از آمار عجیب خالی ماندن ظرفیت پذیرش در رشته‌های تخصصی خبر می‌رسد. واضح آنکه پزشکان عمومی ترجیح می‌دهند قبل از ورود به تخصص اقدام به مهاجرت کنند. یاسر صالحی نجف‌آبادی، دبیر شورای هماهنگی نظام پزشکی‌های استان اصفهان در این زمینه می‌گوید: «ظرفیت پذیرش دستیار جراحی عمومی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، در مهر ۱۴۰۰، ۱۰ نفر بود که هفت نفر برای این رشته ثبت‌نام کردند، کمتر از یک سال بعد، چهار نفر از آن‌ها انصراف دادند و حالا فقط سه نفر دانشجوی دستیاری رشته جراحی عمومی در این دانشگاه مشغول هستند.»

اما اینکه چرا پزشکان تا به این حد نگران‌کننده، متمایل به مهاجرت شده‌اند به دلایلی بازمی‌گردد که هشدار دهنده است.

و آنچه برای بسیاری ابهام‌برانگیز است آنکه پزشکان ازلحاظ درآمد و جایگاه اجتماعی در رتبه بالایی نسبت به دیگر اقشار قرار دارند و مانند دهک‌های دیگر، آن‌چنان نباید تحت‌فشار اقتصادی قرار داشته باشند پس چرا تمایل زیادی برای مهاجرت از خود نشان می‌دهند؟

بررسی دلایل مهاجرت پزشکان در دنیا نشان می‌دهد حقوق بالا، کیفیت آموزش، رضایت شغلی، شیوه بهتر زندگی، فرصت‌های شغلی بیشتر و... مهم‌ترین علل مهاجرت این گروه است.

طبق بررسی‌های میدانی و تحقیقی انجام‌گرفته در ایران نیز، افرادی که درصدد مهاجرت هستند از پزشک گرفته تا مشاغل آزاد، دلایل اقتصادی و اجتماعی برای این گروه، در صدر جدول قرارگرفته است.

پزشکانی که مصمم به مهاجرت از ایران هستند از دلایلی چون نبود امنیت شغلی و اقتصادی، غیرواقعی بودن تعرفه‌ها، فقدان جایگاه اجتماعی مناسب و در کل تلاش برای زندگی بهتر و...نام می‌برند که هرکدام درروند مهاجرتی این قشر تأثیرگذار است. همچنین نداشتن بیمه قابل‌اتکا و نبود ضمانت برای داشتن یک بازنشستگی قابل‌اتکا، دغدغه‌های یک پزشک است که حتی از بالاترین سطح درآمدی برخوردار است اما آینده‌ای مطمئن را برای خود و خانواده‌اش نمی‌بیند.

بر این اساس است که با فراهم شدن شرایط مناسب برای خروج از کشور، پزشک توجیهی برای ماندن نمی‌بیند و رفتن را انتخاب می‌کند. بیکاری و یا درآمد اندک بخشی از پزشکان هم دلیلی دیگر برای مهاجرت است که کمتر به آن اشاره می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد بین ۱۰ تا ۱۵ هزار پزشک بیکارند یا شغل طبابت را رها کرده‌اند. در همین اصفهان، تعدادی از پزشکان هستند که نه به دلیل بیکاری بلکه به علت درآمد پایین، طبابت را رها کرده و وارد مشاغلی دیگر شده‌اند. کشیک‌های طولانی، نوبت‌های شبانه سنگین، نبود تناسب میان درآمد با میزان تلاش پزشکان موجب می‌شود که آن‌ها گاه به‌جای طبابت به مشاغلی دیگر روی آورده و درنهایت هم عزم مهاجرت کنند.

 

نقل‌وانتقال پزشکان به دیگر کشورها خود شغل پردرآمدی شده است که برخی از شرکت‌ها و آژانس‌های تبلیغاتی با پیشنهاد‌های وسوسه‌انگیز، پزشکان را مصمم به مهاجرت می‌کنند به‌ویژه کشورهای عربی که این روزها طرفداران بسیاری پیداکرده و گویا برای پزشکان هم مقصدی بسیار مناسب بشمار می‌آید.

انگیزه‌های لازم برای ماندگاری پزشک وجود ندارد

مازیار ستاری عضو هیات‌مدیره نظام پزشکی استان اصفهان معتقد است این اتفاقی واقعی است که پس از تمام هشدارهای لازم در کمال تأسف می‌بینیم که در حال رخ دادن است و بسیاری از پزشکان در حال مهاجرت یا درصدد انجام این کار هستند. بسیاری از آن‌هایی که از گذشته وارد این حرفه شده‌اند، رفته‌اند یا در حال رفتن هستند و کسانی که هنوز وارد نشده‌اند رغبتی به ورود یا ادامه مسیر ندارند؛ زیرا با مداخله دولت در تعرفه گذاری دستوری و سلب اختیار تعیین تعرفه از سازمان نظام پزشکی انگیزه‌های لازم برای پزشکی که بیش از ۲۰ سال عمر خود را صرف درس خواندن کرده است از بین می‌رود. رضا لاری پور، سخنگوی سازمان نظام پزشکی نیز دلایل مهاجرت را به عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که شامل حال همه می‌شود، تقسیم‌بندی می‌کند.

وی می‌گوید: «موضوع جایگاه بالای اجتماعی شامل همه جامعه پزشکی نمی‌شود.» او در این میان بخشی از تقصیر را به گردن رسانه‌ها و نگاهی که به جامعه تزریق می‌کنند و رفتار برخی از پزشکان می‌اندازد، به‌گونه‌ای که فرهنگ نوعی مردم تغییر کرده و جایگاه پزشکان و کادر درمان را کاهش داده است.

در همین زمینه «علی تاجر نیا» رئیس هیات‌مدیره انجمن دندان‌پزشکی ایران اظهار می‌کند: باوجودآنکه درآمد جامعه پزشکی نسبت به دیگر اقشار بالاتر است اما شکاف عمیقی بین سطح زندگی یک پزشک در ایران و خارج از ایران می‌بینید. او البته به موضوع فشارهای اجتماعی که آبشخور آن رسانه و زنجیره‌های طنز است، اشاره می‌کند و آن را منشأ تزلزل جایگاه اجتماعی پزشکان می‌داند. اما رئیس زاده رئیس‌کل سازمان نظام پزشکی در مورد مهاجرت پزشکان می‌گوید: پزشکان ما مهاجرت می‌کنند، چراکه شرایط ادامه کار در رشته پزشکی در کشور را مناسب نمی‌بینند و به دلیل غیرواقعی بودن تعرفه‌ها و سختی‌های گذراندن طرح و عدم استقبال از ادامه تحصیل و گرفتن تخصص، خروج از کشور را گزینه مناسبی می‌دانند. به گفته این مسئول در حال حاضر به دلیل عدم استقبال پزشکان از ادامه تحصیل در رشته‌های تخصصی و فوق تخصص ممکن است در سال‌های آینده با بحران کمبود متخصص مواجه شویم و ناچار شویم بیماران را برای ادامه درمان به کشور‌های دیگر بفرستیم.

درمجموع از اظهارات انجام‌گرفته مشخص می‌شود رفتن یک پزشک از این کشور پس از صرف زمان و هزینه‌های قابل‌توجه، دلیلی خاص به‌غیراز شرایط موجود، نمی‌خواهد. تورم، بی‌انگیزگی، درآمد پایین، جایگاه نامناسب و عدم امنیت لازم برای برخی پزشکان، هرکدام، دلیلی موجه برای مهاجرت محسوب می‌شود.

حال اکنون‌که آمار مهاجرت در میان پزشکان ایرانی با چنین شتابی رو به اوج گرفتن است و حالا که اخطارهایی فراوان نسبت به کمبود پزشک در آینده داده می‌شود چه کاری باید انجام داد؟

قطعاً با این حجم از مهاجرت پزشکان، نظام سلامت در آینده در بسیاری از رشته‌های تخصصی و فوق تخصصی، مثل داخلی، بیهوشی، کودکان، فوق تخصصی جراحی اطفال و جراحی قلب و فوق تخصص کلیه با کمبود مواجه می‌شود.

با این اوصاف از کدام راهکارها برای تقویت انگیزه یک پزشک در ایران می‌توان استفاده برد؟ و چگونه می‌توان همین تعداد پزشک باقی‌مانده در داخل کشور را ماندگار کرد؟

 

جبران کمبود پزشک با افزایش ظرفیت پذیرش پزشکی از راهکارهایی است که بسیار بر آن تأکید می‌شود اما مسئله آن است اجرای این راه‌حل تا چه میزان حل‌کننده چالش مذکور است. بدون شک اگر شرایط جامعه پزشکی ایران بر همین روال باشد پذیرفته‌شدگان جدید هم پس از گذراندن دوره تحصیل، مصمم به مهاجرت شده و اینجا فقط هزینه‌ای برای تربیت پزشک در داخل و فرستادن به خارج صرف شده است. ضمن آنکه شایستگی و توانمندی افراد پذیرش‌شده هم از اهمیت بالایی برخوردار است که اگر چنین نباشد سلامت جامعه مورد تهدید قرار می‌گیرد.

بر این اساس است که مسئولان و متولیان مربوطه از اعطای مشوق‌هایی برای ماندگاری پزشکان حاذقی نام می‌برند که شاید به‌واسطه این مشوق‌ها، یک پزشک ماندن در ایران را بر رفتن ترجیح دهد.

به گفته لاری پور سخنگوی سازمان نظام پزشکی، یک پزشک در کشورهایی مانند پاکستان، عراق، افغانستان و ترکیه حداقل ۱۸ برابر ایران حق ویزیت دریافت می‌کند. این عدد در عراق ۲۰ برابر و در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، حداقل چهار برابر ایران است.

حال در ایران با چه امید و انگیزه‌ای یک پزشک مشغول به طبابت باشد. به‌این‌ترتیب، حمایت‌هایی از سوی دولت ضروری است. وگرنه توان اقتصادی مردم هم جوابگوی پرداخت هزینه‌های بالاتر برای مخارج درمان نیست.

درواقع به دلیل شرایط اقتصادی که بر جامعه حاکم است پزشکان نمی‌توانند هزینه‌های بیشتر را از بیماران خود طلب کنند. دولت باید پای در این عرصه گذارد و با شیوه‌هایی این فاصله درآمدی را برای پزشکان جبران کند. با مشوق‌هایی مانند اعطای وام کم‌بهره، کاهش تعهدات به دولت، یا فراهم‌سازی تجهیزات لازم و امکانات رفاهی تا حدودی می‌توان از خروج پزشکان ممانعت نمود.

از طرفی دلایل اجتماعی و نبود آرامشی که برای هر فردی لازم است شاید دلیلی مهم‌تر از مشکلات اقتصادی برای خروج یک پزشک از ایران باشد؛ که رفع این معضل نیز از راه‌حل‌های کارآمدی به نظر می‌رسد که مهاجرت پزشکان را کاهش می‌دهد.

چه‌بسا با ادامه شرایط اشاره‌شده و تداوم موج مهاجرت پزشکان از ایران، در آینده به دلیل کمبود متخصص، با وضعیتی دشوار در عرصه درمان و سلامت روبرو خواهیم شد. تا جایی که ناگزیر از فرستادن بیمار به خارج از کشور و یا درخواست اعزام پزشک به داخل خواهیم بود؛ که انجام هرکدام، هزینه‌هایی بسیار بیشتر از اعطای مشوق به یک پزشک، برای ماندگاری و مهاجرت نکردن در پی خواهد داشت.