چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

تاریخ انتشار

09:39:00 | 26 / 05 / 1401

چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

حقآبه ایران از رود هیرمند موضوع امروز و دیروز و دوره حکومت طالبان نیست. اختلاف میان ایران و افغانستان بر سر حقابه در دولت‌های اشرف غنی و حامد کرزای نیز بوده و به جرات می‌توان گفت همواره از سوی طرف افغان نادیده گرفته شده است. در شرایط فعلی با توجه به اینکه طالبان نیز حاضر نیست حقآبه ایران را بپردازد اتخاذ سیاست‌های جدید باید در دستور کار نهادهای مربوطه در کشورمان قرار گیرد تا بتوان با استفاده از اهرم های فشار، حکومت فعلی در افغانستان را وادار به اجرای معاهدات فیمابین کرد. خبرگزاری ایسنا در نشستی با حضور عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک دانشگاه و ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه به بررسی موارد اختلافی ایران و افغانستان در موضوعات حقآبه،‌ درگیری های مرزی و وضعیت مهاجرین پرداخته است.

افغانستان در سال‌های اخیر با انسداد بندهای خاکی روی رودخانه هیرمند، راه ورود آب به ‌هامون را بسته و موجب خشکسالی بخشی از مناطق ایران شده است.

بر اساس معاهده‌ای که در سال ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان صورت گرفت، افغانستان متعهد شد حقابه ایران از رود هیرمند را تامین کند که میزان آن معادل ۸۲۰ میلیون مترمکعب درسال آب است؛ باتوجه به اینکه سیستان و بلوچستان جزو مناطق محروم کشور ما محسوب می‌شود اقدام برای تامین حقابه‌ این استان ضروری است، اما طبق گفته‌ رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، مسئولان افغانستان زیر بار اعداد و ارقام ایران در خصوص حقابه هیرمند نمی‌روند و جلسات متعدد برگزار شده با همتایان افغانستانی در این خصوص، بی نتیجه بوده است.

اسماعیلی، کارشناس محیط زیست گفت: در طول چند دهه اخیر و به دنبال تغییرات گسترده اقلیمی و گرمایش جهانی، شاهد وقوع دوره‌های مختلف و طولانی مدت خشکسالی در ایران بوده ایم، وقوع این دوره‌های خشکسالی از یک سو و از سوی دیگر عدم وجود مدیریت صیانتی از منابع آبی موجود، منجر به بروز تنش‌های اجتماعی مختلف و به تبع آن عدم دستیابی به اهداف توسعه‌ای شده است.

این کارشناس محیط زیست گفت: در این ارتباط نواحی مرزی کشور و به ویژه جوامع محلی ساکن در مجاورت منابع آبی مشترک با کشور‌های دیگر، بیشترین آسیب را دیده و متحمل شده اند؛ چرا که از یک سو باید خود را با عوامل طبیعی و انسان ساخت داخلی در ارتباط با تهدید منابع آبی شان تطبیق دهند و از سوی دیگر باید آثار سوء ناشی از تصمیمات کشور‌های همسایه را نیز پذیرا باشند.

او گفت: مردم ساکن در شمال استان سیستان و بلوچستان نمونه بارزی از جوامع محلی که اشاره شد هستند؛ مردمی که هم پنجه در پنجه معضلات ناشی از تنش آبی حاکم بر محیط پیرامون خود انداخته اند و هم شاهد عدم تامین حق آبه رودخانه هیرمند، رگ حیات بخش منطقه، از سوی دولتمردان افغانستان هستند.

اسماعیلی گفت: هیرمند نام رودخانه‌ای است که از ولایت هلمند افغانستان روان شده و در انتها به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک میان ایران و افغانستان است می‌ریزد. از سال ۱۸۵۷ میلادی که به موجب قرارداد پاریس، ایران افغانستان را به رسمیت شناخت تا زمان آخرین قرارداد تقسیم آب میان ایران و افغانستان، بر سر آب رودخانه هیرمند همیشه میان این دو کشور مذاکراتی وجود داشته است.

این فعال محیط زیست گفت: ۲۲ اسفند سال ۱۳۵۱ قرارداد آب میان ایران و افغانستان امضاء شد، بر اساس این قرارداد در هر ثانیه ۲۲ متر مکعب آب به ایران تعلق گرفت، سپس ۴ متر مکعب دیگر به آن اضافه شد تا بر این اساس سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب هیرمند وارد خاک ایران شود، این مقدار از آب چیزی کمتر از ۱۰درصد کل آب سالانه رودخانه هیرمند بود و این قرارداد در خرداد سال ۱۳۵۲ شمسی در افغانستان به تصویب نهایی رسید.

او افزود: در تاریخ ۴ خرداد ۱۳۵۶ سردار داود، رئیس جمهور وقت افغانستان موافقت خود را با امضای این قرارداد اعلام و پس از تنظیم اسناد قرارداد در سفارت افغانستان در تهران، در ۱۵ خرداد همان سال میان وزرای خارجه دو کشور مبادله شد.حقآبه ایران از رود هیرمند موضوع امروز و دیروز و دوره حکومت طالبان نیست. اختلاف میان ایران و افغانستان بر سر حقابه در دولت‌های اشرف غنی و حامد کرزای نیز بوده و به جرات می‌توان گفت همواره از سوی طرف افغان نادیده گرفته شده است.

در شرایط فعلی با توجه به اینکه طالبان نیز حاضر نیست حقآبه ایران را بپردازد اتخاذ سیاست‌های جدید باید در دستور کار نهادهای مربوطه در کشورمان قرار گیرد تا بتوان با استفاده از اهرم های فشار، حکومت فعلی در افغانستان را وادار به اجرای معاهدات فیمابین کرد.

خبرگزاری ایسنا در نشستی با حضور عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک دانشگاه و ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه به بررسی موارد اختلافی ایران و افغانستان در موضوعات حقآبه،‌ درگیری های مرزی و وضعیت مهاجرین پرداخته است.

ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه درخصوص مساله حقآبه و بدعهدی طالبان در عمل به معاهده ایران و افغانستان گفت: فکر می کنم ما نباید بی عرضگی خودمان در تامین آب مردم را گردن خارجی بیاندازیم. بنده در زمانی که مسئولیت داشتم چندین بار در مرز جلسه داشتم، پیش حامد کرزای و اشرف غنی رفتم ملاقات متعددی انجام شد اما در نهایت پیگیری نشد. باید بگویم که این مساله فقط متعلق به دوره طالبان نیست مساله مربوط به افغانستان است. دو کار خوبی که قبل از انقلاب انجام شد یکی قرارداد 1975 بود و دیگری شفیق-هویدا در سال 1351 بود که هر دو عالی بودند. حقآبه ما حدود 720 میلیون متر مکعب در سال است که باید وارد کشور شود.

هیرمند، رگ حیات بخش منطقه

اسماعیلی گفت: علی رغم وجود این قرارداد رسمی میان دو کشور ایران و افغانستان و لزوم پایبندی کشور افغانستان به تعهدات خود در قبال تامین حق آبه رودخانه هیرمند، متاسفانه در طول دو دهه گذشته و با توجه به تغییرات سیاسی گسترده رخ داده در افغانستان از یک سو و از سوی دیگر حضور و نفوذ اشغالگران غربی در آن، قرارداد طبق مفاد خود عملیاتی نشده و کشور افغانستان ضمن جلوگیری از رهاسازی کامل حق آبه رودخانه هیرمند، با احداث سد‌ها و بند‌های مختلف بر روی این رودخانه و سرچشمه‌های آن در داخل افغانستان، سعی بر کاهش هرچه بیشتر حق آبه این رودخانه داشته است.

این کارشناس محیط زیست اظهار کرد: افغانستان از این طریق اهرم فشاری را برای تأمین خواسته‌های نامشروع خود در قبال جمهوری اسلامی ایران به دست گرفته است؛ متاسفانه عدم تحرک فعال و پویای حوزه دیپلماسی کشورمان در این زمینه، منجر به کورتر شدن گره ایجاد شده توسط کشور افغانستان شده که این رویه با روی کار آمدن و قدرت گرفتن طالبان هم اصلاح نشد.

او گفت: حق آبه رودخانه هیرمند جزو حقوق مسلم و طبیعی ملت ایران به شمار می‌رود که تعلل و کم کاری در اعاده آن از سوی هیچ یک از مسئولان و تحت هر بهانه ای، به هیچ عنوان پذیرفتنی و قابل مذاکره نیست.

اسماعیلی ادامه داد: جهت دستیابی به این حق ملی همراه سازی افکار عمومی در کشور افغانستان نقش ویژه‌ای را می‌تواند ایفا کند، چرا که از یک سو با آگاه شدن این افراد نسبت به تعهدات حقوقی کشورشان از میزان مخالفت‌های سازماندهی شده توسط دول غربی کاسته شده و از سوی دیگر می‌توان نسبت به شکل گیری فشار عمومی و نخبگانی بر دولتمردان افغانستانی امیدوار بود.

این فعال محیط زیست افزود: دستگاه دیپلماسی کشور باید با استفاده از تمام ظرفیت‌های حقوقی موجود پیگیر این مسئله تا حصول به نتیجه مطلوب باشد، رسانه ملی باید از مسئولان مربوطه در دولت نسبت به عملکردشان در ارتباط با اعاده این حق مسلم ایرانیان مطالبه گری کنند.

سخنگوی وزارت خارجه نیز پیش‌تر گفته بود بحث حق‌آبه موضوع بسیار مهمی است، میزان آبی که واریز می‌شود ناچیز است و امیدواریم برادران در افغانستان به تعهدات خود عمل کنند.چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه و عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک دانشگاه

عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلیتیک دانشگاه نیز در همین زمینه ابراز داشت که ایران می‌گوید دبی‌ آب را حساب کنید، یعنی میزان آبی که در ثانیه از رودخانه می گذرد و به هامون می رسد، اما طالبان می گوید فلان میزان آب را تعهد داریم که به شما بدهیم بنابراین آن میزان آبی هم می دهند بیشتر سیلابی است و همان آبی است که خودشان نمی توانند استفاده کنند.

اقدام طالبان در سرریز کردن آب به سمت شوره زار برای این که به ایران نرسد،‌ یک کار عمدی،‌ غیر همسایگی و غیر منصفانه است

این دیپلمات پیشین کشورمان ادامه داد: اما از زمانی که طالبان روی کار آمدند راه فرعی بر سد کجکی ایجاد کردند که وقتی آب سر ریز می شود به شوره زار برود که خودش به اندازه یک استان است برای این که به ما نرسد، این مساله یک کار عمدی، غیر همسایگی و غیر منصفانه است.

وی افزود: ایران پیگیر این مساله شده است و وزیر نیرو به افغانستان رفت. از خوش شانسی طالبان این بود همزمان با سفری که قرار بود وزیر نیرو داشته باشد باران های سیل آسا صورت گرفت و آنها دو روزی آب را رها کردند.

این استاد دانشگاه گفت: از سوی دیگر ما هم برای حفظ آب مشکلاتی داریم، چاه نیمه زدیم و حتی آب زاهدان را از این نیم چاه نیمه‌ها می دهیم، همچنین آب لوله کشی زرنج را ما کشیدیم اما در این مدت طالبان به گونه ای عمل کردند که نه تنها آب به سمت ایران نیایید بلکه آب اهالی خودشان را هم قطع کردند. به نظرم این مسائل ضعف دیپلماسی ما است. چندین بار گفت‌وگوهایی انجام شد و هر بار ابراز امیدواری کردند که طالبان آب را تامین می کند اما آنها به حرف هایشان عمل نکردند.

این دیپلمات پیشین کشورمان همچنین بیان کرد: ما هم باید درد افغان ها را درک کنیم اکنون از نظر اقلیمی شرایط با سال 51 و انعقاد معاهده فرق می کند. در 30 سال اخیر شاهد خشکسالی های زیادی بودیم. آب هندوکش و برف هایش کم شده و آب کمتری وارد هیرمند می شود. البته جدای از این مسائل به نظر می رسد طالبان به دنبال خواسته های دیگری هستند. آنها از کرزای و غنی یاد گرفتند که چه کار کنند، طالبانی که 18 سال پیش روی کار آمد بهتر از قبلی ها به ایران آب می داد و ما بهترین دوره آب گیری را داشتیم. اما اکنون طالبان تجربه اشرف غنی و کرزای را به کار بردند و حتی پا را فراتر گذاشتند و آب را وارد شوره زار کردند.

چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

رحیم پور در ادامه یادآور شد: ما 3 میلیون افغانستانی در ایران داشتیم در ملاقاتی که آن زمان با کرزای داشتم گفت به ازای هر نفر از شهروندان خودتان یک بشکه آب به ما دهید، خندید. این مساله می تواند به عنوان اهرم برای ما باشد.

وی تصریح کرد: جهان واقعی به کار گیری اهرم ها و ایجاد منافع بیشتر برای هر کشوری است، ترکیه هم این کار را می کند. افغانستان هم امروز به عقلش رسیده این کار را کند.

آب ندادن به ایران ناموسی شده و حتی کرزای و غنی هم به ما آب ندادند در بحث رهاسازی حقابه انگار می خواهند بخشی از سرزمین شان را به ایران بدهند

معاون سابق وزیر امور خارجه با تاکید بر این که آب ندادن به ایران به نظر ناموسی شده و حتی کرزای و غنی هم به ما آب ندادند،‌ گفت: به نظر می رسد مساله مانند این است که تکه ای از سرزمین شان را بخواهند بدهند،‌ در نظر دارند امتیاز گیری کنند. بنده استنباطم این است که ما باید 720 میلیون متر مکعب را دریافت کنیم که شامل سیلاب نمی شود اگر حق طبیعی ما است یا باید دو جانبه یا از طریق محافل بین المللی حل کنیم.

فرجی راد در این زمینه اظهار کرد: این مساله هم جوابگو نیست، طبق رژیم رودخانه ها کشورهای 50 درصد آب رودخانه‌های خود را می توانند مصرف کنند، برای مثال ترکیه هم قانونا تا 50 درصد می تواند سد سازی کند. در واقع از طریق رژیم رودخانه ای و سازمان های بین المللی هم کسی به نتیجه نمی رسد.

وی با اشاره به اینکه باید از طریق راهکارهای دیگری مانند نفت و گاز به عنوان اهرم فشار استفاده کنیم،‌ گفت: اخیرا که وزیر نیرو به افغانستان رفت توافقی کردند اما معتقدم طالبان این توافق را هم عملیاتی نمی کنند آنها دنبال برنامه‌های خود هستند به راحتی آب نمی دهند.

دیوار کشیی که در گذشته در نقاط مرزی ایران و افغانستان صورت گرفت نیز از موضوعات چالش برانگیز در روابط دوکشور است. این دیوار به گونه ای است که درباره آن نه تنها دور اندیشی نشد بلکه مشکلاتی را برای امنیت کشور ایجاد کرده و در مدت اخیر شاهد چندین مورد در گیری در مرز با نیروهای طالبان بوده ایم. به نظر می رسد اگر با گفت و گوهای دو جانبه و حل مشکلات موجود در نقاط مرزی و دیوار کشی ها اصلاحات لازم صورت نگیرد این امر تهدیدی برای امنیت کشور خواهد بود و در آینده مشکلات زیادی به بار خواهد آورد.

تاکنون چندین بار در نقاط مذکور درگیری‌هایی میان نیروهای مرزبانی کشور با نیروهای طالبان ایجاد شده اما طالبان واکنش خاصی نشان نداده است. باید دید طالبان چه سیاست هایی را در قبال مرزها در نظر دارند با توجه به اینکه به نظر می رسد اطلاع کافی و وافر نسبت به پروتکل های مرزی و قوانین مربوط به مرزها ندارند.

عبدالرضا فرجی راد در این زمینه اظهار داشت: در زمانی که دیوار کشی های مرزی انجام شد دولت جدیدی روی کار آمده و طالبان سقوط کرده بود، احتمالا در زمان کرزای بود که دولت جدید در کابل حاکم شده بود اما زمانی که این دیوار کشیده شد تصور نمی کردند چنین اتفاقاتی پیش آید و طالبان برگردد در حالی که باید در راستای تمامیت ارضی حساب 500 سال آینده را هم کرد چرا که همیشه دولت ها یکسان نیستند،‌ بنابراین اگر این اشتباه بزرگ اصلاح نشود می تواند به مرور زمان درگیری هایی را ایجاد کند.

ایران باید هزینه کند و وضعیت دیوار کشی در مرزها اصلاح و برطرف شود این هزینه های ارزشش را دارد. به نفع کشور نیست که هر روز طالبان بیاد و درگیری ایجاد شود

این استاد ژئوپلیتیک دانشگاه ابراز عقیده کرد ایران باید هزینه کند و وضعیت دیوار کشی در مرزها اصلاح و برطرف شود این هزینه های ارزشش را دارد. به نفع نظام نیست که هر روز طالبان بیاد و درگیری ایجاد شود.

فرجی راد در این زمینه گفت: به نظر می رسد دستور از کابل می آید این که بگویند آگاه نیستند و آموزش ندیده اند حرف قابل قبولی نیست. آن ها همان عملکردی که در رابطه با آب دارند در خصوص مرزها نیز دنبال می کنند.

ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه هم در این مورد اظهار داشت: مشکل ما این است در مورد مرزها که باید به طور مداوم مذاکرات مرزی انجام شود،‌ کار صورت نمی گیرد. خیلی از رفتار طالبان تعجب نکنید ما با عراقی ها هم چنین مشکلاتی داریم. در گذشته خودمان اشتباهاتی داشتیم.

رحیم پور نیز افزود: همان طور که می بینید کویت رفت از عراق غرامت گرفت اما ما دو هزار هم نگرفتیم. بی عرضگی در ساختار ماست. به هر حال وقتی در سیستم این طور هستیم که هر دولتی روی کار می آید دولت قبلی را تکذیب می کند نتیجه اش هم همین است. در طول 43 سال سلایق مختلف حاکم شد و مصالح ملی تامین نشد، نمی توانیم یک نفر را مقصر بدانیم زمانی چنین تصمیمی گرفته شده مملکت اسیر این تصمیم غلط بوده و اجرا هم غلط انجام شده است. مثال تاریخی اش هم می توان به سفر رضاشاه به ترکیه و بده بستانی که با آتاترک داشت اشاره کرد.

چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

رحیم پور نیز در ادامه تاکید کرد: در مساله آب نیز همین طور است ما نباید بی عرضگی خودمان را با غوغاسالاری بیرونی نشان دهیم، به دیگران بد و بیراه بگوییم و عیب‌های خودمان پوشیده شود.

این دیپلمات پیشین کشورمان همچنین بیان کرد: افغان ها معتقدند ما چاه نیمه زدیم و قرار نبود این کار انجام شود می خواهیم آب شرب زاهدان را از این طریق تامین کنیم درست هم می گویند. ببینید عربستان با توجه به شرایط اقلیمی چه گونه از آب شیرین کن استفاده می کند آن وقت ما ذوب آهن را به جای این که کنار دریا راه اندازی کنیم در اصفهان ایجاد کردیم و زاینده رود را خشک کردیم، اصفهان آب شرب ندارد کوهرنگ مشکل آب دارد. مگر افغانستان مسئول تامین کل آب سیستان و بلوچستان است.

رحیم پور ادامه داد: ما یکسری مشکل با ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه را بزرگ می کنیم که بگوییم خودمان هیچ مشکلی نداریم.

طی سال هایی که افغانستان درگیر جنگ و فقر بوده همواره شاهد سرازیر شدن سیل مهاجران از افغانستان به ایران بوده ایم که طبیعتا حضور این میزان مهاجر هزینه های خاص خود را برای ایران به دنبال داشته است. با توجه به سیاست همسایگی و قرابت هایی که با مردمان این مرز و بوم داریم همواره سعی بر مهمان نوازی این اقشار بوده است. از سال گذشته که طالبان مجددا روی کار آمد بار دیگر مردم این سرزمین مجبور به مهاجرت و چشیدن طعم تلخ آوارگی از دیار خود شدند.

براساس آمارهایی که تاکنون ارائه شده حجم زیادی از مهاجرین بعد از روی کار آمدن طالبان به کشورهای منطقه از جمله ایران مهاجرت کرده اند که هنوز وضعیت و ساماندهی این اقشار مشخص نیست.

ابراهیم رحیم پور معاون سابق وزیر امور خارجه در این زمینه می‌گوید: ساختار انقلاب، فرهنگ ما و ایرانی بودن اینگونه نیست که توپ و تانک لب مرز بگذاریم که اجازه ندهیم مهاجران به داخل کشور بیایند اما در این مورد سازماندهی هم نکردیم و مهاجران در کل کشور رها شده اند.

فرجی راد هم در این راستا گفت: وزارت کشور کار خوبی کرده و برای 5 میلیون افغان که در ایران هستند اعلام کرد که به پلیس 110 مراجعه کرده و شناسه دریافت کنند. اگر هر فردی شناسه نداشته باشد باید از کشور خارج شود.

او معتقد است از ظرفیت حضور مهاجران افغانستانی در ایران می‌توان استفاده کرد که نیاز به کار کارشناسی دارد.

چرا هیچ حکومتی در افغانستان حقآبه ایران را نمی‌دهد؟

رحیم پور نیز در این باره اظهار کرد: افغانستان یکی از همسایگان مهم ما است و علاوه بر فرهنگ و اقتصاد،‌ موقعیت ترانزیتی ما بر افغانستان توفق دارد اما از این تفوق بهینه استفاده نکردیم یعنی باید در سیاست های خودمان نسبت به افغانستان بازنگری کنیم. راهبرد جدیدی داشته باشیم. معتقدم سیاست پاندولی در مورد افغانستان تا به حال داشته ایم. این نمی تواند منافع ملی را تامین کند.

این دیپلمات پیشین کشورمان در پایان خاطرنشان کرد: در مساله اوکراین ببینید اروپا چگونه برای آوارگان اوکراینی برنامه ریزی،‌ سهمیه بندی و ساماندهی در نظر گرفت در مقابل جلوی آوارگان سوری، عراقی و حتی افغانستانی را گرفتند. به آوارگان اروپایی اولویت دادند.